Οπτικοποίηση δεδομένων: Κωνσταντίνα Μαλτεπιώτη

Τον Φεβρουάριο του 2021, το ελληνικό #metoo, με την υπόθεση Λιγνάδη να κυριαρχεί στην επικαιρότητα, έχει πάρει πλέον διαστάσεις χιονοστιβάδας. Έχει προηγηθεί φυσικά η καταγγελία της Σοφίας Μπεκατώρου που τα ξεκίνησε όλα.

Στην έκτακτη συνεδρίαση στη Βουλή ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης ανακοινώνει από το βήμα «πρωτοβουλίες» με σκοπό «να ενισχυθεί ακόμα περισσότερο το νομικό μας οπλοστάσιο» και να δημιουργηθεί «ένα πλαίσιο ασφάλειας και εμπιστοσύνης σε κάθε πολίτη». Ζητάει να σπάσει «η κουλτούρα της σιωπής». Επαναλαμβάνει με έμφαση: «Μιλάμε, καταγγέλλουμε, αποκαλύπτουμε». 

Στην ουσία ο πρωθυπουργός περιγράφει με άλλα λόγια το whistleblowing, τη δυνατότητα δηλαδή των πολιτών να καταγγέλλουν εγκλήματα, αλλά να προστατεύονται από τον νόμο όταν το κάνουν αυτό.

Όσοι στην Ελλάδα ασχολούνται με τα ζητήματα των whistleblowers και παρακολουθούν εκείνη τη στιγμή την πρωθυπουργική ομιλία γνωρίζουν ότι τρέχει ήδη η προθεσμία ώστε η Ελλάδα να ενσωματώσει στο εθνικό δίκαιο την ευρωπαϊκή οδηγία για την αποτελεσματική προστασία των whistleblowers.

Αλλά τότε συμβαίνει κάτι περίεργο: Ο πρωθυπουργός δεν λέει λέξη για την οδηγία. Και αυτό παρότι, όπως προκύπτει από το ρεπορτάζ του Reporters United, το Γραφείο του έχει κρίσιμο ρόλο στις αποφάσεις σχετικά με την ενσωμάτωση της οδηγίας.

ΜeToo.gov.gr: Αφισάκια στο Instagram

Αντ’αυτού ο Κυριάκος Μητσοτάκης εξαγγέλλει στη Βουλή «μία κεντρική διαδικτυακή πύλη, metoo.gov.gr, όπου θα συγκεντρώνονται όλες οι πληροφορίες και όλες οι πολιτικές μας γύρω από αυτό το θέμα. Αλλά κυρίως θα μπορούν να υποβάλλονται και καταγγελίες μέσω chat σε πραγματικό χρόνο».

Ένα είδος whistleblowing δηλαδή. Όμως από τα γεγονότα προκύπτει ότι επρόκειτο για κίνηση εντυπωσιασμού και όχι προσπάθεια προστασίας των γυναικών, αφού οκτώ μήνες μετά τις εξαγγελίες, η πλατφόρμα metoo.gov.gr δεν είναι τίποτα απ’όλα αυτά:

• Η δυνατότητα υποβολής καταγγελιών απλώς δεν υφίσταται. Η πλατφόρμα περιέχει απλώς μια λίστα με χρήσιμα τηλέφωνα όπως το 100 (Άμεση Δράση). 

• Η πλατφόρμα περιέχει απλώς τρεις εγκυκλοπαιδικούς ορισμούς (τι είναι ενδοοικογενειακή βία, τι βιασμός, τι σεξουαλική βία) λες και ένα θύμα κακοποίησης αυτό έχει ανάγκη: τον ορισμό του λεξικού. 
• Τέλος, το metoo.gov.gr έχει και Instagram! Στο οποίο ποστάρονται αφισάκια με συνθήματα σχετικά με το #metoo. Ο λογαριασμός δεν αναρτά καν την τηλεφωνική γραμμή βοήθειας. 

Η απορία όμως παραμένει. Γιατί ο πρωθυπουργός στη Βουλή δεν ανέφερε λέξη για την οδηγία για του whistleblowers; Καταρχάς, πρόκειται για υποχρέωση της Ελλάδας: Η χώρα, όπως όλα τα κράτη -μέλη της ΕΕ είχε περιθώριο ως τις 17 Δεκεμβρίου 2021 να την ενσωματώσει. Πολύ περισσότερο όμως πρόκειται για μια μοναδική ευκαιρία ενίσχυσης αυτού που ο ίδιος ο πρωθυπουργός ονομάζει «νομικό μας οπλοστάσιο». Ιδίως, αφού η Ελλάδα είναι μία από τις χώρες της ΕΕ οι οποίες, σύμφωνα με την Κομισιόν, δεν διαθέτουν αυτό το νομικό οπλοστάσιο.

Το διακύβευμα για τα κράτη μέλη δεν ήταν απλώς τυπικό (να ενσωματώσουν την οδηγία) αλλά και ουσιαστικό: να ενισχύσουν το νομικό πλαίσιο, και όπου αυτό ήταν δυνατό, να διευρύνουν το πεδίο εφαρμογής της.

Για παράδειγμα, μιας και μιλάμε για το metoo στην Ελλάδα, η ελληνική κυβέρνηση θα μπορούσε, αν ήθελε, να περιλάβει τα ζητήματα κακοποίησης και παρενόχλησης στο πεδίο του ελληνικού νόμου, κάτι που το ευρωπαϊκό κείμενο – ατυχώς – δεν έχει προβλέψει.

Στη χειρότερη κατηγορία η Ελλάδα

Σύμφωνα με το EU Whistleblowing Monitor, το ευρωπαϊκό παρατηρητήριο που παρακολουθεί την ενσωμάτωση της οδηγίας ανά χώρα (και στο οποίο την Ελλάδα εκπροσωπεί το Reporters United), η Ελλάδα ανήκει στις χώρες με μικρή ή καμία πρόοδο στην ενσωμάτωση.

Από τα 27 κράτη μέλη, σε πέντε (Δανία, Σουηδία, Πορτογαλία, Μάλτα, Λιθουανία) έχει ψηφιστεί η νέα νομοθεσία, σε τρία τα νομοσχέδια συζητούνται στη Βουλή (Γαλλία, Ολλανδία, Εσθονία), σε 11 χώρες έχουν δημοσιευτεί τα σχέδια νόμου (Βέλγιο, Κροατία, Τσεχία, Φινλανδία, Ιρλανδία, Λετονία, Πολωνία, Ρουμανία, Σλοβακία, Σλοβενία). Και μόνο σε εννιά χώρες, δεν έχει γίνει τίποτα από τα παραπάνω. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει η Ελλάδα.

Αλλά όπως επισημαίνουν η Μαρί Τερακόλ της Διεθνούς Διαφάνειας και η Άιντα Νόουερς του Whistleblowing International Network, το πρόβλημα δεν είναι μόνον η ταχύτητα αλλά και «η ποιότητα της ενσωμάτωσης». Και ως παράδειγμα προς αποφυγή, αναφέρουν την Ελλάδα.

Σε δήλωσή του προς το Reporters United, ο Στέφανος Λουκόπουλος, διευθυντής του Vouliwatch, μιας από τις πρωτοπόρες οργανώσεις στην Ελλάδα σε ζητήματα διαφάνειας και εκ των συνδιοργανωτών της πρωτοβουλίας για την ενσωμάτωση της οδηγίας, λέει: «Ακόμα και αν υφίστανται σοβαροί λόγοι για την καθυστέρηση κατάθεσης του σχεδίου νόμου, η υπεροπτική άρνηση ενημέρωσης των φορέων και των πολιτών για ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα διαφάνειας και λογοδοσίας, εγείρει σοβαρά ερωτηματικά σχετικά με τις προθέσεις των αρμόδιων κυβερνητικών φορέων».

Φυσικά, όλα αυτά δεν συμβαίνουν εν κενώ. Έχει προηγηθεί το φιάσκο, απ’ όποια μεριά κι αν το δει κανείς, της υπόθεσης Novartis η οποία, αντί να συμβάλει στην ενίσχυση της σημασίας των whistleblowers στην Ελλαδα, έχει ως αποτέλεσμα την απαξίωση του θεσμού. Καταλυτικό ρόλο σε αυτό θα παίξει η τυχοδιωκτική προσέγγιση των δύο κομμάτων εξουσίας (ΝΔ και ΣΥΡΙΖΑ), με παράγοντες του πρώτου να κατηγορούν συλλήβδην τους μάρτυρες ως «κουκουλοφόρους» (δήλωση Μητσοτάκη) και του δεύτερου να υιοθετούν συλλήβδην τις καταγγελίες των μαρτύρων.

24 μήνες αδιαφάνειας και απραξίας

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Στις 16 Δεκεμβρίου 2019, τίθεται σε ισχύ η οδηγία της ΕΕ 2019/1937 για την προστασία των whistleblowers («των προσώπων που αναφέρουν παραβιάσεις του δικαίου της Ένωσης»). Από εκείνη τη μέρα, ξεκινά να τρέχει μια προθεσμία δύο ετών για τα κράτη μέλη, ώστε να ενσωματώσουν την οδηγία – η οποία έληγε δηλαδή στις 17 Δεκεμβρίου του 2021.

Στις 20 Μαΐου 2020 το υπουργείο Δικαιοσύνης συστήνει νομοπαρασκευαστική επιτροπή με σκοπό την προετοιμασία του σχεδίου νόμου. Στην επιτροπή συμμετέχουν πρόσωπα σχετικά με το θέμα και πρόσωπα… άσχετα με το θέμα. Απουσιάζουν πάντως αυτά που κατά τεκμήριο θα ήταν πολύτιμα. Όπως η καθηγήτρια Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή, συγγραφέας του μοναδικού ίσως επιστημονικού συγγράμματος για το ζήτημα των whistleblowers στην Ελλάδα.

Η θητεία της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής θα λήξει άδοξα στις 30 Οκτωβρίου 2020, χωρίς η επιτροπή να έχει παράξει το οτιδήποτε. Από τότε θα δοθούν παρατάσεις ξανά και ξανά και ξανά στις εργασίες της, αλλά η επιτροπή θα εξακολουθήσει, πρώτον, να μην ενημερώνει κανέναν για το έργο της και, δεύτερον, να μην παράγει κανένα έργο.

Τον Νοέμβριο του 2020, Διεθνής Διαφάνεια, Vouliwatch και Reporters United συνδημιουργούμε την πρωτοβουλία #Μιλήστε, μια συμμαχία στην οποία συμμετέχουν συνολικά 19 οργανώσεις. Αποστέλλουμε επιστολή στον πρωθυπουργό και τον υπουργό Δικαιοσύνης για την ανάγκη άμεσης ενσωμάτωσης της οδηγίας. Οι επιστολές δεν λαμβάνουν καμία απάντηση, ούτε καν την ενημέρωση ότι ελήφθησαν.

Οι πραγματικές προθέσεις της κυβέρνησης δεν θα αργήσουν να φανούν. Πηγές με ιδία γνώση των διαβουλεύσεων αναφέρουν στο Reporters United ένα περιστατικό που συνέβη στα τέλη του 2020. Μέχρι την τελευταία στιγμή πριν κλείσει το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ανοικτή Διακυβέρνηση, ο τότε υφυπουργός Ψηφιακής Πολιτικής Γρηγόρης Ζαριφόπουλος ζητάει από τον υπουργό Δικαιοσύνης Κωνσταντίνο Τσιάρα να συμπεριλάβει έστω και μια απλή αναφορά στο θέμα των whistleblowers. Ο υπουργός Δικαιοσύνης, παρότι οι προβλέψεις του Εθνικού Σχεδίου Δράσης είναι μη δεσμευτικές, αρνείται.

Όμως, ο υπουργός Δικαιοσύνης δεν αποφασίζει μόνος του. Στις διαβουλεύσεις τους με εκπροσώπους από την Κοινωνία των Πολιτών σύμβουλοι του υπουργού εξηγούν ότι τον τελικό λόγο έχουν στην ουσία το γραφείο του Πρωθυπουργού και η Εθνική Αρχή Διαφάνειας (ΕΑΔ).

Για τον ρόλο της ΕΑΔ χρειάζεται λίγο παραπάνω παρασκήνιο. Επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ, καθ’ ύλην αρμόδια για την ενίσχυση των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος ήταν η Γενική Γραμματεία για την Καταπολέμηση της Διαφθοράς, στο πλαίσιο της συμμετοχής της στα διεθνή φόρα (μεταξύ των οποίων επιτροπή GRECO, ΟΟΣΑ και Συμβούλιο της Ευρώπης) – χωρίς αυτό πάντως να σημαίνει ότι η προηγούμενη κυβέρνηση επέδειξε πραγματικό ενδιαφέρον για το πεδίο αυτό.

Με την αλλαγή της κυβέρνησης όμως τον Ιούλιο του 2019 το Μέγαρο Μαξίμου επιλέγει ουσιαστικά να καταργήσει τη Γενική Γραμματεία και να μεταφέρει τις αρμοδιότητές της στην (ανεξάρτητη) Εθνική Αρχή Διαφάνειας – τόσο ανεξάρτητη ώστε επικεφαλής της διορίζεται (με διαδικασία που αμφισβητείται από την αντιπολίτευση ως «σκανδαλώδης») ένας πρώην συνεργάτης ή και κουμπάρος, σύμφωνα με δημοσιεύματα, του ίδιου του πρωθυπουργού: Ο Άγγελος Μπίνης.

Τον Μάρτιο του 2021, η κυβέρνηση εκπονεί το Εθνικό Σχέδιο Μεταρρυθμίσεων, ένα μακρόπνοο αλλα και μεγαλόπνοο κείμενο στο οποίο γίνεται σαφής αναφορά στην οδηγία για τους whistleblowers. Η αναφορά κλείνει με τη δέσμευση πως ο νέος νόμος «αναμένεται να ψηφισθεί από την ελληνική Βουλή το τελευταίο τρίμηνο» – κάτι που όπως ξέρουμε δεν συνέβη ποτέ.

Τον Μάιο 2021, το ελληνικό παράρτημα της οργάνωσης Διεθνής Διαφάνεια κάνει αίτημα Πρόσβασης στη Δημόσια Πληροφορία προς τη Νομοπαρασκευαστική Επιτροπή. Θα χρειαστεί να περάσουν περισσότεροι από δύο μήνες για να απαντήσει στις 17 Ιουλίου η Επιτροπή και τελικά να αρνηθεί την οποιαδήποτε ενημέρωση σχετικά με την πορεία των εργασιών της.

Η επιτροπή αναφέρει προς τη Διεθνή Διαφάνεια: «Σας καλούμε όπως μας αποστείλετε εγγράφως, προς αξιολόγηση, τυχόν δικές σας προτάσεις, σχόλια ή παρατηρήσεις σε συγκεκριμένα ζητήματα τα οποία θέτει η οδηγία και τα οποία κρίνετε ότι τα μέλη της Επιτροπής θα μπορούσαν να λάβουν υπόψη τους κατά τη διαμόρφωση του σχεδίου νόμου».

Το πρόβλημα είναι ότι ήδη από τον Οκτώβριο του 2020, εννέα μήνες νωρίτερα, η Διεθνής Διαφάνεια είχε εκπονήσει εκτενές κείμενο θέσεων με προτάσεις για την ενσωμάτωση της οδηγίας στον ελληνικό νόμο και τις είχε αποστείλει με επίσημη επιστολή στον πρόεδρο της Νομοπαρασκευαστικής. Και δεν είχε λάβει καμία απάντηση.

Σε δήλωσή του προς το Reporters United, ο πρόεδρος της οργάνωσης Παναγιώτης Μανταλώζης λέει: «Πρώτη η Διεθνής Διαφάνεια Ελλάς, ήδη από το 2013, απαίτησε την επαρκή και αποτελεσματική προστασία όσων γνωρίζουν, προκειμένου να τολμήσουν να καταγγείλουν (whistleblowers). Οκτώ χρόνια μετά, στην Ελλάδα ισχύει ένα ατελές νομοθέτημα για την προστασία μόνο όσων καταγγέλλουν συγκεκριμένα οικονομικά αδικήματα στον δημόσιο τομέα (μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος), ενώ η προθεσμία της 17.12.2021 για την ενσωμάτωση της Οδηγίας ΕΕ για την προστασία των whistleblowers έχει παρέλθει άπρακτη, χωρίς καν την δημοσίευση σχεδίου νόμου εκ μέρους της αρμόδιας νομοπαρασκευαστικής επιτροπής, η οποία, μέχρι σήμερα, δεν έχει δώσει βήμα στην Κοινωνία των Πολιτών».

Τον Ιούλιο του 2021, 48 βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ κάνουν ερώτηση στη Βουλή προς τον υπουργό Δικαιοσύνης ζητώντας ενημέρωση για το έργο της επιτροπής. Η απάντηση του υπουργού προς την αξιωματική αντιπολίτευση; «Η Επιτροπή δεν δύναται στο στάδιο αυτό να προβεί στην παράδοση ή δημοσίευση οποιωνδήποτε στοιχείων, δεδομένου ότι τελούν υπό επεξεργασία από τα μέλη της».

Η απάντηση του υπουργού έρχεται σε αντίθεση με διάταξη που η ίδια η κυβέρνηση του κ. Τσιάρα έχει ψηφίσει, και μάλιστα με πολλές τυμπανοκρουσίες. Τον Αύγουστο του 2019, η κυβέρνηση ΝΔ δεν έχει συμπληρώσει καν μήνα όταν νομοθετεί με πομπώδη τρόπο το Επιτελικό Κράτος. Στον σχετικό νόμο (άρθρο 38, παρ. 3, ν. 4622/2019) προβλέπει στο πλαίσιο της εφαρμογής «των αρχών και εργαλείων της Καλής Νομοθέτησης κατά τη νομοπαρασκευαστική και την κανονιστική διαδικασία» τη δημιουργία «Ομάδων Διαβούλευσης με κοινωνικούς φορείς και εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών για κάθε θέμα αρμοδιότητας του Υπουργείου».

Τίποτα απ’ αυτά δεν τηρήθηκε.

Σχολιάζει το Vouliwatch: «Παρά τις συστηματικές και μάταιες προσπάθειες της Κοινωνίας των Πολιτών να έρθει σε επαφή και να προσφέρει την τεχνογνωσία και εμπειρία της στο θέμα αυτό, τα αρμόδια υπουργεία Εσωτερικών και Δικαιοσύνης συμπεριέλαβαν μόνο την Εθνική Αρχή Διαφάνειας στη νομοπαρασκευαστική διαδικασία ενώ η αρμόδια Επιτροπή δεν έχει προχωρήσει ακόμα στο έργο της. Και – κυρίως- δεν έχει δημοσιοποιήσει καμία από τις ενέργειές της».

Ροζ εικόνα

Κάπως έτσι φτάσαμε στη 17η Δεκεμβρίου. Με τη χώρα μας όχι μόνο να μην έχει σημειώσει καμία πρόοδο στην ενσωμάτωση της οδηγίας αλλά επί 24 μήνες να μην έχει πράξει το παραμικρό προς αυτή την κατεύθυνση.
Αντ’αυτού, τι;

Την ημέρα που έληγε η προθεσμία, το metoo.gov.gr, η πλατφόρμα που εξήγγειλε ο πρωθυπουργός στη Βουλή, έκανε μια ανάρτηση στο Ιnstagram ως αντίδραση στην υπόθεση του Στάθη Παναγιωτόπουλου. Ήταν μια ροζ εικόνα με το σύνθημα #EndRevengePorn.

Διαβάζουμε σ’ ένα από τα λιγοστά σχόλια (της marozina) που έχει το ποστ: «Είστε λίγο basic για “me too greece”, της ελληνικής Πολιτείας και με πρόσβαση σε τόσα resources. “End revenge porn” και να καταγγέλλουμε πού; Το live chat για καταγγελίες που είχε αναγγείλει ο πρωθυπουργός από το βήμα της Βουλής το Φεβρουάριο ακόμα το περιμένουμε. Για το ροζ χρώμα δε θα σχολιάσω καν».