Τη νύχτα της 8ης Ιουνίου μια σειρά από οχήματα μετέφεραν εκατοντάδες μετανάστες από τη Συρία, το Πακιστάν και την Αίγυπτο σε μια παραλία του Τομπρούκ της Λιβύης. Από εκεί, άνδρες, γυναίκες και παιδιά μεταφέρθηκαν με μικρά σκάφη κατά δεκάδες στο σκουριασμένο αλιευτικό Adriana που τους περίμενε. Λίγες ώρες αργότερα, τα ξημερώματα της 9ης Ιουνίου, το πλοίο με τους περίπου 750 επιβαίνοντες έβαλε πλώρη για την Ιταλία.

Αυτό μεταφέρουν στις καταθέσεις τους προς το Λιμενικό και την Αναπληρώτρια Ανακρίτρια Καλαμάτας εννέα από τους επιζώντες του ναυαγίου που σημειώθηκε τη νύχτα της 14ης Ιουνίου, 47 ναυτικά μίλια νοτιοδυτικά της Πύλου. Συνολικά 104 άτομα διασώθηκαν, ενώ 82 σωροί περισυνελέγησαν. Εκατοντάδες άνθρωποι ακόμη αγνοούνται. 

Στήριξε την ανεξάρτητη δημοσιογραφία του Reporters United εδώ!

Σε προηγούμενη έρευνά μας παρουσιάσαμε μαρτυρίες και στοιχεία για τον ρόλο που έπαιξε το Λιμενικό στη βύθιση του σκάφους, αλλά και στο στάδιο της διερεύνησης των συνθηκών του ναυαγίου. 

Εννέα Αιγύπτιοι επιβάτες ηλικίας μεταξύ 20 και 40 ετών συνελήφθησαν την επομένη του ναυαγίου στην Καλαμάτα, αντιμετωπίζοντας κατηγορίες για παράνομη είσοδο στη χώρα, παράνομη διακίνηση αλλοδαπών και για σειρά αδικημάτων του Ποινικού Κώδικα που αφορούν σύσταση και συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση, πρόκληση ναυαγίου, ανθρωποκτονία από αμέλεια και έκθεση ζωής σε κίνδυνο. 

Πώς έφτασαν αυτοί οι εννέα άνθρωποι να κατηγορούνται ως διακινητές και είχαν πράγματι τον ρόλο που τους αποδίδεται στην οργάνωση του ταξιδιού και τη βύθιση του σκάφους; 

Οι Lighthouse Reports, Der Spiegel, SIRAJ, El País και Reporters United ερευνήσαμε το δίκτυο λαθρεμπορίου πίσω από το ναυάγιο της Πύλου, μέσα από συνεντεύξεις με 17 επιζώντες και συγγενείς αγνοουμένων, καθώς και ένα δίκτυο πηγών στη Λιβύη. Μιλήσαμε επίσης με πέντε από τις εννέα οικογένειες των συλληφθέντων και εξετάσαμε τις εννέα καταθέσεις μαρτύρων για να διαπιστώσουμε τον βαθμό στον οποίο οι φυλακισμένοι Αιγύπτιοι είναι πραγματικά υπεύθυνοι.

Εντοπίζοντας τον πραγματικό διακινητή στη Λιβύη

Για τις ανάγκες της έρευνας επικοινωνήσαμε με πέντε από τις οικογένειες των εννέα Αιγυπτίων συλληφθέντων. Όλοι οι συγγενείς υποστηρίζουν ότι οι φερόμενοι ως διακινητές ήταν αποκλειστικά επιβάτες στο πλοίο. Τρεις από τις οικογένειες μάς παρείχαν στοιχεία τα οποία υποστηρίζουν πως αποδεικνύουν την αθωότητα των συγγενών τους αφού απ’ αυτά φαίνεται πως είχαν πληρώσει για το ταξίδι τους. Όπως ένα screenshot από συνομιλία στο WhatsApp στην οποία ένας από τους συλληφθέντες φαίνεται να λαμβάνει πληροφορίες από τον πραγματικό διακινητή για το κόστος του ταξιδιού.

Καταφέραμε να επαληθεύσουμε την ταυτότητα του δεύτερου προσώπου της παραπάνω συνομιλίας, το οποίο σύμφωνα με την οικογένεια είναι ο πραγματικός διακινητής. Βρήκαμε το προφίλ του στο Facebook και με τη μέθοδο του γεωεντοπισμού εντοπίσαμε πως είχε μεταδώσει ζωντανά (live-stream) ένα βίντεο από το Τομπρούκ, το σημείο εκκίνησης του Adriana. 

Επιπλέον, ο φερόμενος ως διακινητής ενημέρωσε για την τιμή του ταξιδιού στην Ιταλία έναν δημοσιογράφο του Lighthouse Reports που υποδύθηκε τον υποψήφιο επιβάτη.

Ένας επιβάτης που τελικά επιβιβάστηκε στο Adriana και ακολούθησε μια παρόμοια διαδρομή μέσω διακινητών ήταν ο Νταγιάν Αλ Νουμάν. Ο νεαρός από τη Συρία – δεν αποκαλύπτουμε το πραγματικό του όνομα για λόγους ασφάλειας – λέει ότι πλήρωσε 4.500 δολάρια στους διακινητές που του υποσχέθηκαν ασφαλή μετάβαση από τη Συρία στην Ιταλία. 

Το ταξίδι του Νταγιάν ξεκίνησε μήνες νωρίτερα με πτήση της αεροπορικής Cham Wings από τη Δαμασκό προς τη Βεγγάζη. Στο αεροδρόμιο τον περίμενε ένας άνδρας που πήρε το διαβατήριό του, το σφράγισε στο γραφείο μετανάστευσης και τον οδήγησε έξω. Εκεί τον παρέλαβε κάποιος άλλος που τον μετέφερε μαζί με άλλους μετανάστες σε μια αποθήκη στα περίχωρα του Τομπρούκ όπου θα παρέμενε για τις επόμενες εβδομάδες. 

Στη διαδρομή πέρασαν άνετα απ’ όλα τα σημεία ελέγχου. Μάλιστα ο οδηγός του οχήματος αστειεύτηκε σε ένα checkpoint λέγοντας: «Φυσικά και πηγαίνει στη θάλασσα, τι νομίζετε ότι κάνουν οι Σύριοι εδώ, διακοπές;»

Πέντε από τους επιζώντες του ναυαγίου μας επιβεβαίωσαν πως η άφιξή τους στην ανατολική Λιβύη διευκολύνθηκε με τον παραπάνω τρόπο από άνδρες που ανήκουν στην ταξιαρχία Tariq bin Ziyad, η οποία βρίσκεται υπό τον έλεγχο του Σαντάμ Χαφτάρ, γιου του Χαλίφα Χαφτάρ, του ισχυρού κυβερνήτη της ανατολικής Λιβύης. 

Η Λιβύη βρίσκεται σε κατάσταση εμφυλίου πολέμου, με τις δυνάμεις υπό τον Χαφτάρ που ελέγχουν την Ανατολική Λιβύη να μην αναγνωρίζουν την κυβέρνηση της Τρίπολης και να έχουν εκλέξει το δικό τους, τοπικό, κοινοβούλιο.

Πολλοί από τους επιζώντες με τους οποίους μιλήσαμε επέμειναν πως οι διακινητές που οργάνωσαν για εκείνους το μοιραίο ταξίδι του Adriana δεν επιβιβάστηκαν ποτέ στο πλοίο μαζί τους. Επεσήμαναν, όμως, πως ορισμένοι προέρχονταν από την Ανατολική Λιβύη με δεσμούς με τον Χαφτάρ. 

Ένα τέτοιο πρόσωπο είναι ο Μοχάμεντ Σαάντ Αλ-Κάχσι Αλ-Μνφι (Muhammad Saad Al-Kahshi Al-Mnfi), τον οποίον μας υπέδειξαν τρεις διαφορετικές πηγές – ένας επιζών του ναυαγίου της Πύλου, ένα πρωτοπαλίκαρο ενός διακινητή και μια ακόμη πηγή στη Λιβύη –  ως έναν από τους βασικότερους παράγοντες στην επιχείρηση διακίνησης ανθρώπων προς την Ευρώπη. 

Ο Αλ-Κάχσι εργάζεται για μια μονάδα των ειδικών δυνάμεων του Ναυτικού της ανατολικής Λιβύης, που ονομάζεται «Frogmen» (Βατραχάνθρωποι), την οποία διευθύνει ένας συγγενής του, ο Μπαχάρ Αλ-Ταουάτι Αλ Μνφι (Bahar Al-Tawati Al-Mnfi), υπό τις άμεσες διαταγές του στρατηγού Χαφτάρ. Κανένα πλοίο δεν εισέρχεται και δεν εξέρχεται από τα λιβυκά ύδατα χωρίς την έγκριση των «Βατραχανθρώπων» και του Ναυτικού. 

Αυτή τη θέση φέρεται να χρησιμοποίησε ο Αλ-Κάχσι για να εκδώσει, όπως επιβεβαιώνουν οι πηγές μας, την άδεια που επέτρεψε στο Adriana να περάσει στα λιβυκά ύδατα από την Αίγυπτο απ’ όπου ξεκίνησε. Ο ίδιος άνθρωπος επίσης φρόντισε να πληρωθεί η λιβυκή ακτοφυλακή ώστε να κλείσει τα θαλάσσια ραντάρ που ανιχνεύουν τις κινήσεις των πλοίων προκειμένου στις 9 Ιουνίου να επιτραπεί κατά τις πρώτες πρωινές ώρες ο απόπλους του μοιραίου σκάφους. 

Οι άνδρες του Χαφτάρ φέρεται να μεσολάβησαν και για να παρακαμφθεί η ισχύουσα νυχτερινή απαγόρευση κυκλοφορίας και να μεταφερθούν οι μετανάστες στο πλοίο. Σύμφωνα με τους επιζώντες, κατά την μεταφορά τους προς τον κολπίσκο κοντά στο Wadi Arzouka, ανατολικά του Τομπρούκ όπου βρισκόταν το πλοίο, δεν τους σταμάτησε κανένας έλεγχος. Ο Νταγιάν υποστηρίζει πως οι διακινητές είχαν πάρει άδεια από την πολιτοφυλακή του Χαφτάρ. «Τις επιχειρήσεις διακίνησης είτε τις διευθύνει ο ίδιος ο Σαντάμ Χαφτάρ, είτε τις αναθέτει σε κάποιο τάγμα Βατραχανθρώπων», εξηγεί άλλη πηγή. 

Οι πολιτοφυλακές που υποστηρίζονται από τον Χαφτάρ, όμως, δεν εμπλέκονται μόνο στην παράνομη διακίνηση μεταναστών, αλλά δραστηριοποιούνται και στη διαδικασία των «pullbacks» (εξαναγκασμός σε επιστροφή») μεταναστών από τα ευρωπαϊκά ύδατα πίσω στη Λιβύη. Σύμφωνα με στοιχεία που συγκεντρώσαμε, πραγματοποιήθηκαν τουλάχιστον δύο τέτοια pullbacks τον Μάιο και τον Ιούλιο από την ταξιαρχία Tariq Bin Ziyad.  

Όπως και τα pushbacks, έτσι και τα pullbacks παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο και εξασφαλίζουν μεγάλα κέρδη στους διακινητές, αφού οι μετανάστες δεν παύουν να προσπαθούν να φτάσουν στην Ευρώπη. 

Μιλήσαμε με συγγενείς τεσσάρων αγνοουμένων επιβατών του ναυαγίου της Πύλου, οι οποίοι επιβεβαίωσαν πως προτού οι συγγενείς τους επιβιβαστούν στο Adriana, είχαν ταξιδέψει και με το πλοίο που εξανάγκασαν σε επιστροφή στις 25 Μαΐου οι πολιτοφύλακες του γιου του Χαφτάρ.

Ο Τζαλέλ Χαρσάουι (Jalel Harchaoui), ερευνητής στο Royal United Services Institute (RUSI), επισημαίνει πως «οι μπίζνες της διακίνησης μεταναστών» έχουν ανθίσει τους τελευταίους 18 μήνες στην ανατολική Λιβύη. «Ο Χαφτάρ δεν μπορεί να πει ότι δεν το γνωρίζει. Δεν μπορεί να πει ότι δεν εμπλέκεται». 

Και διακινητής και ελεγκτής της μετανάστευσης; 

Στις ευρωπαϊκές αρχές δεν είναι άγνωστη η σχέση των πολιτοφυλακών που υπάγονται στον Χαλίφα Χαφτάρ με τα pullbacks και τη λαθρεμπορία ανθρώπων. 

Έγγραφα που περιήλθαν στη διάθεσή μας δείχνουν πως πρόσφατα ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης (ΔΟΜ) και η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες ενημέρωσαν αξιωματούχους της ΕΕ για την αύξηση των αναχωρήσεων από την ανατολική Λιβύη, χαρακτηρίζοντάς τις ως «επικερδείς πηγές εσόδων για τους εμπλεκόμενους ανατολικούς Λίβυους ηγέτες».

Ο στρατάρχης Χαφτάρ δεν είναι άγνωστος ούτε στην ελληνική κυβέρνηση, με την οποία διατηρεί σχετικά καλές σχέσεις. Τον Ιανουάριο του 2020 είχε επισκεφθεί την Αθήνα για να ζητήσει από τον τότε υπουργό Εξωτερικών Νίκο Δένδια μια σειρά συγκεκριμένων δράσεων υποστήριξης του Λιβυκού Εθνικού Στρατού. Η τελευταία συνάντηση των δύο ανδρών πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο του 2022, όταν ο Ν. Δένδιας επισκέφθηκε τη Βεγγάζη.

Κάποτε σύμμαχος στο πλευρό του Καντάφι και έπειτα ορκισμένος εχθρός του, ο Χαλίφα Χαφτάρ μεσουρανεί στην ανατολική Λιβύη από το 2016, όταν ο ελεγχόμενος από τον ίδιο Λιβυκός Εθνικός Στρατός (LNA) κατάφερε να εκδιώξει τους τζιχαντιστές από την περιοχή, η οποία διαθέτει κομβικές πετρελαϊκές εγκαταστάσεις και τα μεγαλύτερα κοιτάσματα υδρογονανθράκων. Οι εισπράξεις από τις εξαγωγές πετρελαίου, βασική πηγή εσόδων της χώρας της βόρειας Αφρικής, αποτελούν συχνά αντικείμενο διενέξεων με την κυβέρνηση της Τρίπολης με την οποία ο Χαφτάρ βρίσκεται σε αντιπαράθεση. Την ίδια ώρα, εκτός από τη διακίνηση ανθρώπων, ανθεί και το λαθρεμπόριο πετρελαίου στην περιοχή αυτή της Μεσογείου.

Παρά το όσα έχουν γίνει γνωστά, η ΕΕ φέρεται να θέλει να συνάψει συμφωνία με τον Χαφτάρ προκειμένου να επιτύχει τον περιορισμό των αναχωρήσεων μεταναστών από τη Λιβύη προς την Ευρώπη. 

Στις αρχές Μαΐου ο Λίβυος στρατάρχης συναντήθηκε στη Ρώμη με την Ιταλίδα πρωθυπουργό Τζόρτζια Μελόνι για να συζητήσουν θέματα σχετικά με τη μετανάστευση, ενώ τον Ιούνιο, πέντε μέρες πριν από το ναυάγιο της Πύλου, ο υπουργός Εσωτερικών της Ιταλίας δήλωνε ότι θα ζητήσει τη συνεργασία του Χαφτάρ για να μπει φρένο στις αναχωρήσεις, ικανοποιώντας πιθανώς κάποια από τα αιτήματά του για στήριξη σε πρότζεκτ οικονομικής ανάπτυξης στην ανατολική Λιβύη. Συνάντηση με τον Χαφτάρ πραγματοποίησε τον ίδιο μήνα στη Βεγγάζη και αντιπροσωπεία της Μάλτας.

Εσωτερικά έγγραφα της ΕΕ που είδαμε στο πλαίσιο της έρευνας δείχνουν ότι και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναζητά τρόπους για τον περιορισμό των αφίξεων από το αεροδρόμιο της Βεγγάζης, με τη συνεργασία τοπικών φορέων.

Σε ερώτημα που στείλαμε στην Κομισιόν για όλα τα παραπάνω και τη σύνδεση με το ναυάγιο της Πύλου, λάβαμε την απάντηση ότι «η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν έχει εντολή να διεξαγάγει έρευνες ή να προσδιοριστούν με ακρίβεια τα γεγονότα αυτής της υπόθεσης». 

Πηγή αμφιβολιών οι καταθέσεις στο Λιμενικό 

Στην προηγούμενη έρευνά μας δείξαμε πως μεταξύ των εννέα καταθέσεων μαρτύρων στις λιμενικές αρχές για το ναυάγιο της Πύλου περιλαμβάνονται πανομοιότυπα κείμενα, ενώ υπάρχουν και σημαντικές αποκλίσεις σε σχέση με τις δεύτερες καταθέσεις που δόθηκαν μέρες αργότερα στις εισαγγελικές αρχές. Στη βάση αυτών των εννέα καταθέσεων κρατούνται σήμερα στις φυλακές του Ναυπλίου οκτώ Αιγύπτιοι επιζώντες του ναυαγίου και ένας ακόμη στο σωφρονιστικό κατάστημα Αυλώνα. 

Στην ανάκριση από το Λιμενικό οι μάρτυρες ρωτήθηκαν αν αναγνωρίζουν από φωτογραφίες άτομα που να είχαν ενεργό ρόλο στο δίκτυο των διακινητών. Αναλύοντας τις απαντήσεις τους, προκύπτουν τα εξής: 

1. Υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στα πρόσωπα που οι μάρτυρες υποδεικνύουν κατά την πρώτη κατάθεση στο Λιμενικό και έπειτα στη δεύτερη στην Ανακρίτρια. 
2. Υπάρχουν αποκλίσεις ανάμεσα στους ρόλους που οι εννέα μάρτυρες αποδίδουν στα πρόσωπα που τους υποδείχθηκαν ως διακινητές. Για παράδειγμα, για τον επιβάτη Νο. 84 άλλοι αναφέρουν πως έδινε νερό και φερόταν καλά στους επιβάτες και άλλοι πως τους φώναζε και τους χτυπούσε. 
3. Τρεις μάρτυρες επισημαίνουν πως θεωρούν αθώο έναν εκ των κατηγορουμένων (τον Νο. 64), ο οποίος φέρεται να ήταν εκείνος που επισκεύαζε τη μηχανή στο σκάφος όποτε αυτή χαλούσε, ενώ άλλοι πέντε λένε πως δεν τον θυμούνται καθόλου. 
4. Στις καταθέσεις, δύο απαντήσεις σε ερωτήσεις σχετικά με τους διακινητές περιέχουν πανομοιότυπες προτάσεις. 

Κάτω από ποιες συνθήκες δόθηκαν ακριβώς οι καταθέσεις; Και γιατί από το σύνολο των 104 διασωθέντων κατέθεσαν μόνο εννέα άτομα ως μάρτυρες; 

Σύμφωνα με δικηγόρο που ανέλαβε την υπεράσπιση ενός εκ των συλληφθέντων, ο κατηγορούμενος παραπονέθηκε ότι ο διερμηνέας δεν είχε μεταφράσει σωστά όσα είπε, καθώς ήταν Σύριος και μιλούσε διαφορετική διάλεκτο αραβικών. Υποστήριξε ακόμη ότι στους κατηγορούμενους δεν παρουσιάστηκαν φωτογραφίες, ώστε να μπορούν και εκείνοι να αναγνωρίσουν πιθανά μέλη του κυκλώματος των διακινητών. 

Σ’ αυτά πρέπει να προστεθούν και οι καταγγελίες δύο μαρτύρων που, όπως αποκαλύψαμε στο προηγούμενο ρεπορτάζ, υποστήριξαν ότι δέχθηκαν πίεση να υποδείξουν συγκεκριμένα πρόσωπα ως διακινητές – επικεφαλής της επιχείρησης, αλλά και να μην εμπλέξουν το Λιμενικό στη βύθιση του σκάφους. Σε παρόμοιες καταγγελίες προχώρησαν δύο ακόμα μάρτυρες που μίλησαν πρόσφατα στο BBC.

Για ανάλογες πιέσεις κάνει λόγο και ένας εκ των φυλακισθέντων Αιγυπτίων που μίλησε στο News247 τηλεφωνικά και δήλωσε: «Όταν ήμουν στην ανάκριση, η Αστυνομία μου είπε να υποδείξω πέντε άτομα από το πλήρωμα για να επιστρέψω στο καμπ. Τους είπα ότι δεν ξέρω κανέναν». Ο ίδιος είπε ακόμη ότι δεν ρωτήθηκε ποτέ για τα αίτια βύθισης του σκάφους, ούτε στο Λιμενικό ούτε στην εισαγγελία. 

Σε ερωτήσεις που στείλαμε σχετικά με τη διαδικασία διερεύνησης των συνθηκών του ναυαγίου, το Λιμενικό απάντησε πως δεν μπορεί να σχολιάσει, καθώς «αποτελούν μέρος της ανακριτικής διαδικασίας που τελεί υπό αυστηρό πλαίσιο εμπιστευτικότητας, βάσει των οδηγιών που έχουν δοθεί από την Εισαγγελία του Αρείου Πάγου» – παραπέμποντας ουσιαστικά στην εγκύκλιο Ντογιάκου για τήρηση απόλυτης μυστικότητας στις έρευνες για το ναυάγιο.

Μέχρι σήμερα, οι εννέα Αιγύπτιοι κατηγορούμενοι υποστηρίζουν επίμονα πως είναι αθώοι. Την ίδια ώρα, στη Λιβύη οι διακινητές συνεχίζουν ανεμπόδιστοι να οργανώνουν τα επόμενα ταξίδια θανάτου. 

Στην έρευνα αυτή συνεργάστηκαν οι: 

Mohannad Najar, Eman El-Sherbiny, Felix Kesssler, Klaas van Dijken, Lina Verschwele, Ιωάννα Λουλούδη, Maud Jullien, Mohammed Bassiki, Muriel Kalisch, Sara Creta, Steffen Lüdke, Lola Hierro