Η Mαρίνα* γενήθηκε σε αντρικό σώμα και έμελλε να υποφέρει στα χέρια του Έλληνα χειρουργού που της υποσχέθηκε ότι θα τη βοηθήσει να αποκτήσει γυναικεία γεννητικά όργανα. Η επέμβαση, το μακρινό 1993, όταν η Μαρίνα ήταν 22 ετών, ήταν σκέτη καταστροφή. «Μου δημιούργησε κόλπο χωρίς τις προϋποθέσεις που θα τον κρατούσαν ανοιχτό. Ήταν τρομακτικά επίπονο. Τελικά αναγκάστηκα να πάω στο εξωτερικό για δεύτερη εγχείρηση, πιο δύσκολη», μας λέει. 

Στηρίξτε την ανεξάρτητη δημοσιογραφία του Reporters United εδώ.

Για την 54χρονη τρανς γυναίκα, όπως και για χιλιάδες άλλους ανθρώπους σε όλη την Ευρώπη, η επέμβαση, παρά το οικονομικό και σωματικό κόστος, ήταν ουσιαστικά υποχρεωτική: Μόνο όταν παρουσίασε στο ειρηνοδικείο αποδεικτικά του χειρουργείου μπόρεσε να αλλάξει το όνομα στην ταυτότητά της ώστε αυτό να συμφωνεί με τη φωτογραφία της. Αλλιώς, για ένα άτομο με εμφάνιση γυναίκας και αστυνομική ταυτότητα άνδρα κάθε επαφή με δημόσιες υπηρεσίες ή τράπεζες ήταν από περιπετειώδης ώς αδύνατη.

Στις συζητήσεις με τρανς άτομα, στα πλαίσια της διασυνοριακής έρευνας του Reporters United σε συνεργασία με το Investigate Europe, ακούσαμε ιστορίες επιπλοκών, πόνου, σωματικών και ψυχικών τραυμάτων από ιατρικές πράξεις που επιβλήθηκαν από τα κράτη. 

Δεκαετίες καταναγκασμού

Πανευρωπαϊκά η κατάσταση άλλαξε τη δεκαετία του 2010. Μία από τις πρώτες χώρες που κατήργησαν τις υποχρεωτικές επεμβάσεις ήταν η Γερμανία, το 2011, ενώ το 2017 η απόφαση-σταθμός του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) που καταδίκασε τη Γαλλία για παραβίαση του δικαιώματος των τρανς ατόμων στην ιδιωτική ζωή. (Είχαν προηγηθεί ψηφίσματα από το Ευρωκοινοβούλιο το 2012 και το Συμβούλιο της Ευρώπης το 2014.) 

Αυτή τη στιγμή οι 24 από τις 27 χώρες της ΕΕ (ανάμεσά τους και η Ελλάδα, όπου ο νόμος άλλαξε το 2017) αφήνουν το πολύ λεπτό ζήτημα της χειρουργικής επέμβασης στην κρίση των ανθρώπων που αφορά, επιτρέποντας τον επαναπροσδιορισμό φύλου με διοικητικές πράξεις. Εξαίρεση αποτελεί η Σλοβακία, στην οποία το νομικό καθεστώς είναι θολό, και η Ουγγαρία και η Βουλγαρία, στις οποίες δεν υπάρχει πλέον κανένας τρόπος να αλλάξει κανείς φύλο ενώπιον των αρχών, είτε με επέμβαση είτε χωρίς.

Στις έξι χώρες στις οποίες κατορθώσαμε να συλλέξουμε αριθμητικά δεδομένα (Βέλγιο, Γερμανία, Ολλανδία, Σουηδία, Τσεχία, Φινλανδία) τα άτομα που άλλαξαν το φύλο τους όσο ίσχυε ο καταναγκασμός της στειρότητας, που στην πράξη οδηγούσε σε χειρουργικές επεμβάσεις στα γεννητικά όργανα, ξεπερνούν τα 11.000.

Είναι αδύνατο να ξέρουμε πόσοι από τους ανθρώπους που υποβλήθηκαν στις επεμβάσεις το ήθελαν εκείνη τη χρονική στιγμή και πόσοι πήραν αυτή την απόφαση λόγω του νομικού πλαισίου που επέβαλε την επέμβαση ως προϋπόθεση για να αναγνωριστεί νομικά η νέα ταυτότητά τους.

Με δεδομένο ότι οι έξι αυτές χώρες αντιπροσωπεύουν μόλις το ένα τέταρτο του πληθυσμού της ΕΕ, είναι προφανές ότι ο πραγματικός αριθμός των επεμβάσεων στην Ευρώπη είναι πολλαπλάσιος. Στην Ελλάδα, δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία.

Τα στοιχεία αυτά προήλθαν από δημοσιογραφικά ερωτήματα σε υπουργεία και δικαστικές αρχές, από αιτήματα κατάθεσης εγγράφων και από ερευνητικές εργασίες.

Κάθε άτομο που βιώνει δυσφορία φύλου (ασυμφωνία ανάμεσα στο βιολογικό φύλο και στο φύλο στο οποίο νιώθει ότι ανήκει) επιλέγει το πώς θα τη διαχειριστεί – αν θα προχωρήσει σε ορμονοθεραπείες, σε ελαφριές ή βαριές επεμβάσεις και πότε. Η διαδικασία φυλομετάβασης διαρκεί χρόνια και σταματάει στο σημείο που επιθυμεί το κάθε άτομο. Όμως επί δεκαετίες, η επιλογή γινόταν από τα κράτη και ήταν η ίδια για όλα τα άτομα. 

Γι’ αυτό τον λόγο ευάλωτα άτομα, κάποια με σοβαρό βιοποριστικό πρόβλημα γιατί είχαν εκδιωχθεί από το οικογενειακό τους περιβάλλον, υποχρεώνονταν να ζήσουν στο περιθώριο της κοινωνίας, χωρίς χαρτιά, μέχρι να βρουν γύρω στα 15.000 ευρώ για μια επέμβαση στα γεννητικά όργανα.

«Υπολογίζω ότι όλα αυτά τα χρόνια, πριν το 2017, γύρω στα 40 με 50 τα άτομα υποβλήθηκαν σε χειρουργικές επεμβάσεις για τους λάθος λόγους, βασικά για να πάρουν χαρτιά»
Άννα Κουρουπού, ακτιβίστρια της τρανς κοινότητας

Σε όλη την Ευρώπη η πολιτική αυτή είχε ξεκάθαρη στόχευση: να αποκλειστεί η παραμικρή πιθανότητα να κάνει κάποιο τρανς άτομο παιδί. «Τα άτομα που υποβάλλουν αίτηση αλλαγής φύλου πρέπει να μην είναι πλέον ικανά να τεκνοποιήσουν με βάση το προηγούμενο φύλο τους», ανέφερε η βελγική νομοθεσία, ενώ η γερμανική νομοθεσία ζητούσε αποδείξεις ότι τα άτομα που αλλάζουν επισήμως φύλο «είναι διά παντός ανίκανα να αναπαραχθούν», δηλαδή δεν έχουν πλέον τη βιολογική δυνατότητα να τεκνοποιήσουν. 

«Ωμός εκβιασμός»

Η ελληνική νομοθεσία ήταν λιγότερο σκληρή, καθώς δεν συνέδεε στον νόμο την αλλαγή στην αστυνομική ταυτότητα με την απώλεια της ικανότητας για αναπαραγωγή. Ο νόμος του 1976, που έδωσε για πρώτη φορά τη δυνατότητα αλλαγής των στοιχείων ταυτότητας, δεν ανέφερε ρητά καμία προϋπόθεση, άρα ούτε χειρουργικές επεμβάσεις. Αλλά στην πράξη «το ειρηνοδικείο απέρριπτε τα αιτήματα αν δεν υπήρχαν αποδεικτικά χειρουργικών επεμβάσεων», μας λέει η Ηλέκτρα Κούτρα, νομικός ειδικευμένη στα ΛΟΑΤΚΙ+ ζητήματα. 

«Εγώ ήθελα να κάνω την επέμβαση. Αλλά υπολογίζω ότι όλα αυτά τα χρόνια, πριν το 2017, γύρω στα 40 με 50 τα άτομα υποβλήθηκαν σε χειρουργικές επεμβάσεις για τους λάθος λόγους, βασικά για να πάρουν χαρτιά», μας λέει η ακτιβίστρια της τρανς κοινότητας Άννα Κουρουπού. «Ήταν ωμός εκβιασμός από όλες τις κυβερνήσεις». Ελλείψει επίσημων στοιχείων από τις ελληνικές αρχές, οι εκτιμήσεις αυτές είναι ό,τι κοντινότερο μπορέσαμε να βρούμε για την έκταση του θέματος στην Ελλάδα. 

Η ουσία είναι ότι επί δεκαετίες τα τρανς άτομα ήταν αναγκασμένα να διαλέξουν ποιο από τα δύο δικαιώματα θα θυσιάσουν: το δικαίωμα να αποφεύγουν ιατρικές πράξεις που δεν επιθυμούσαν ή το δικαίωμα να αναγνωρίζονται ισότιμα ενώπιον του νόμου.

Στην Ελλάδα, το 2017 δικαιώθηκε σε δεύτερο βαθμό νεαρός τρανς άνδρας ο οποίος είχε αρνηθεί να υποβληθεί σε ολική αφαίρεση των γυναικείων αναπαραγωγικών οργάνων του. «Τον Μάιο του 2017 το εφετείο έκανε δεκτή την αίτηση που υποβάλαμε τον Μάρτιο του 2015», λέει η κ. Κούτρα, η δικηγόρος που εκπροσώπησε τον τρανς άνδρα. «Από το σκεπτικό της απόφασης προκύπτει ότι, υποχρεώνοντάς τον σε επέμβαση, η πολιτεία θα παραβίαζε όχι μόνο το δικαίωμα στην προσωπική ζωή και τον αυτοπροσδιορισμό, σύμφωνα με το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ (Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου), αλλά και κάτι ακόμη πιο σοβαρό: την απαγόρευση των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης (άρθρο 3 ΕΣΔΑ)». 

Τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς ψηφίστηκε από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ ο νόμος 4491/2017 για την ταυτότητα φύλου. Ο νόμος αναφέρει ρητά ότι για την αλλαγή των στοιχείων ταυτότητας δεν απαιτείται χειρουργική επέμβαση, ορμονοθεραπεία ή ψυχιατρική βεβαίωση. Τα ασφαλιστικά ταμεία αναγνωρίζουν πλέον τη δυσφορία φύλου και καλύπτουν τις ορμονοθεραπείες.

Ήταν μια τεράστια νίκη για την τρανς κοινότητα – αλλά για την 50χρονη σήμερα Βανέσα Βενέτη τα προβλήματα δεν είχαν τελειώσει. Η Βενέτη δεν μπορούσε να πάρει γυναικεία ταυτότητα γιατί ήταν παντρεμένη και ο γάμος ατόμων του ίδιου φύλου ακόμη απαγορευόταν (η σχετική νομοθεσία άλλαξε στις αρχές του 2024 από την κυβέρνηση της ΝΔ). 

«Όταν ήμασταν σε διάσταση η πρώην σύζυγος ήταν πικραμένη και είπε “ξέχνα το παιδί”». Η Βενέτη δεν διεκδικούσε την επιμέλεια, διεκδικούσε το δικαίωμα να είναι παρούσα στη ζωή του παιδιού της. 

«Μετά από έξι χρόνια κέρδισα το δικαστήριο. Άφησα ένα παιδάκι και βρήκα μια έφηβη. Ήταν άδικο και για μένα και για το παιδί να στερηθεί έναν γονιό που το αγαπάει», λέει. 

Στη Μπολόνια της Ιταλίας ο 37χρονος Κριστιάν Κριστάλι γεννήθηκε με γυναικεία αναπαραγωγικά όργανα, αλλά είχε αποκλείσει μόνος του τη δυνατότητα κύησης, παίρνοντας ανδρικές ορμόνες. Υποχρεώθηκε παρόλα αυτά σε ολική υστερεκτομή (αφαίρεση μήτρας, ωοθηκών και σαλπίγγων). «Ήταν ένας τρόπος να βεβαιωθεί το σύστημα ότι δεν θα κάνω ποτέ παιδιά, ώστε να διαφυλαχθεί η φυσική τάξη πραγμάτων», λέει ο ίδιος. 

Ως φοιτητής ο Κριστάλι προσπάθησε απεγνωσμένα να αποφύγει την επέμβαση, αλλά όταν ήρθε η ώρα της αποφοίτησης δεν υπήρχε άλλος τρόπος να γραφτεί το όνομά του στο πτυχίο. «Αν η πρώτη επέμβαση (σ.σ.: αφαίρεση στήθους) ήταν απελευθερωτική, η δεύτερη παραμένει ανοιχτό τραύμα», προσθέτει σήμερα, 12 χρόνια μετά, καθώς υποφέρει από οστεοπόρωση και άλλες επιπλοκές.

Δύο χρόνια αργότερα, το ιταλικό συνταγματικό δικαστήριο έκρινε την υποχρέωση χειρουργικής επέμβασης αντισυνταγματική – κανείς όμως δεν ζήτησε συγγνώμη από τα θύματα. «Το συνταγματικό δικαστήριο μας προστάτεψε από έναν νόμο που μας στείρωνε μαζικά», λέει ο Κριστάλι. Και προσθέτει: «Εγώ δεν έχω ξεχάσει. Και συνεχίζω να μιλάω γιατί αυτό δεν πρέπει να ξανασυμβεί ποτέ, σε καμία και κανέναν». 

«Υπάρχει ένα πολύ ευρύ φάσμα. [Καταλάβαμε ότι] πολλοί άνθρωποι θα μπορούσαν να έχουν μια καλή ζωή μέσα στο φάσμα αυτό, χωρίς να υποχρεωθούν σε θεραπείες αν δεν το επιθυμούν.

Μπεντ Χέιε, επί οκτώ χρόνια υπουργός Υγείας στη Νορβηγία

Μόνο δύο χώρες, η Σουηδία και η Ολλανδία, έχουν αποζημιώσει άτομα που υπέφεραν από την πολιτική αυτή. Στην Ολλανδία, 1.259 άνθρωποι έλαβαν από 5.000 ευρώ και στη Σουηδία 530 άνθρωποι από 225.000 κορώνες (περίπου 20.000 ευρώ). Η ολλανδική νομοθεσία περί υποχρεωτικών επεμβάσεων, που ίσχυε από το 1985 ώς το 2014, «ήταν μια παραβίαση της αυτοδιάθεσης του σώματος που σήμερα δύσκολα θα μπορούσαμε να τη φανταστούμε», ανέφερε η επίσημη συγγνώμη του ολλανδικού κράτους το 2018.

Από τότε το πολιτικό κλίμα έχει αλλάξει. «Δυστυχώς η άνοδος της ακροδεξιάς παγκοσμίως αλλά και στη Ελλαδα δημιουργεί προβλήματα», λέει η Βενέτη. 

Ο συντηρητικός πολιτικός Μπεντ Χέιε, επί οκτώ χρόνια υπουργός Υγείας στη Νορβηγία, το επιβεβαιώνει. Με δική του εισήγηση είχαν πάψει οι χειρουργικές επεμβάσεις να αποτελούν προϋπόθεση για την αλλαγή στοιχείων στο ληξιαρχείο το 2016. 

«Υπάρχει ένα πολύ ευρύ φάσμα. [Καταλάβαμε ότι] πολλοί άνθρωποι θα μπορούσαν να έχουν μια καλή ζωή μέσα στο φάσμα αυτό, χωρίς να υποχρεωθούν σε θεραπείες αν δεν το επιθυμούν. Αν ο νόμος αυτός ερχόταν σήμερα, θα ήταν ιδιαίτερα αμφιλεγόμενος», δηλώνει ο ίδιος, διαπιστώνοντας ότι η τρανς κοινότητα «έχει συρθεί στην κεντρική πολιτική ως σύμβολο όλων όσων πάνε στραβά». «Είναι μια χούφτα άνθρωποι και αντιμετωπίζουν πολλές δυσκολίες. Αυτό τους δημιουργεί επιπλέον πίεση».

Πριν από δύο χρόνια, ο δικηγόρος Αθανάσιος Αναγνωστόπουλος ζήτησε από το ειρηνοδικείο Αθηνών να μάθει πόσοι άνθρωποι έχουν αλλάξει χαρτιά από το 2017, όταν ψηφίστηκε ο νέος νόμος για την ταυτότητα φύλου. Με το θόρυβο που γίνεται τα τελευταία χρόνια γύρω από τα ζητήματα των τρανς, στα μάτια ορισμένων το νούμερο αυτό θα πρέπει να φαντάζει τεράστιο. Η απάντηση: Το 2022 στην Αθήνα ήταν μόλις 36 άτομα, τις προηγούμενες χρονιές ακόμη λιγότερα: 27 το 2020 και 29 το 2021, εκ των οποίων έγιναν δεκτές οι αιτήσεις των 28. 

*Το όνομα έχει τροποποιηθεί.

Συνεργάστηκαν επίσης: Attila Kalman, Lorenzo Buzzoni, Paula Zwolenski, Martin Vrba, Pascal Hansens, Leïla Miñano, Amund Trellevik, ⁨Wojciech Cieśla, Matúš Zdút⁩.

H έρευνα, υπό τον συντονισμό του Investigate Europe, δημοσιεύεται σε 10 χώρες στα μέσα ενημέρωσης Arte (Γαλλία, Γερμανία), Dagsavisen, (Νορβηγία), Delfi (Εσθονία), Dennik N (Σλοβακία), Il Manifesto (Ιταλία), New Lines (ΗΠΑ), Partizan (Ουγγαρία), Taz (Γερμανία), TransTelex (Ρουμανία) και στο Reporters United.

H έρευνα συγχρηματοδοτήθηκε από το IJ4EU (Investigative Journalism for Europe). Για την πολιτική χρηματοδότησης του Reporters United, διαβάστε αναλυτικά στη σελίδα Διαφάνειάς μας.