Toxic Ground
Η έρευνα Toxic Ground συντονίζεται από το Investigate Europe και το Watershed Investigations. Συνδημοσιεύεται μεταξύ άλλων από τα εξής ΜΜΕ: Arte (Γαλλια-Γερμανία), Altreconomia (Ιταλία), EU Observer (Βέλγιο), the Guardian (Βρετανία), InfoLibre (Ισπανία), ITV News (Βρετανία), The Journal Investigates (Ιρλανδία), Reporterre (Γαλλία) και Visão (Πορτογαλία).

Editing: Χριστόφορος Κάσδαγλης

Το τοπίο σε αυτή τη γωνιά του Ταϋγέτου έχει κάτι το σουρεαλιστικό: γύρω γύρω το καταπράσινο, επιβλητικό βουνό και στη μέση λόφοι από τα υπολείμματα όλων των σκουπιδιών που έχει πετάξει η πόλη της Καλαμάτας από το 2003. Περπατάμε στη Μαραθόλακκα, έναν από τους χιλιάδες σκουπιδότοπους της Ελλάδας, μια εγκατάσταση που δεν είναι ούτε σε λειτουργία ούτε σε φάση αποκατάστασης, δεν είναι ούτε οργανωμένη ούτε τελείως «χύμα». Ένα μέρος για το οποίο έχουν ξοδευτεί εκατομμύρια σε εργολαβίες, τόσο συνηθισμένο που δεν απασχολεί καν τους ελεγκτικούς μηχανισμούς. 

Η αποστολή μας είναι να βάλουμε, για πρώτη φορά, αριθμούς στην εικόνα. Να διαπιστώσουμε δηλαδή πόσο ρυπαίνει ένα βουνό από παρατημένα σκουπίδια. Στην Ελλάδα, οι χωματερές και οι εγκαταστάσεις ανακύκλωσης βρίσκονται συχνά στην επικαιρότητα αλλά ποτέ, ή σχεδόν ποτέ, δεν αναφέρονται νούμερα. Μαθαίνουμε ότι επιβλήθηκε πρόστιμο για κάποια χωματερή ή ότι κάποια εγκατάσταση έπιασε φωτιά, αλλά σχεδόν ποτέ τι επιπτώσεις έχει η χωματερή στο νερό και στον αέρα της περιοχής, ή ποιες ουσίες εκπέμφθηκαν στο περιβάλλον μετά από μια φωτιά σε εγκατάσταση ανακύκλωσης.

Στηρίξτε την ανεξάρτητη δημοσιογραφία του Reporters United εδώ.

Δεν πρόκειται για τυχαία παράλειψη. Όσο λιγότερα επίσημα στοιχεία υπάρχουν, τόσο περισσότερο η κατάσταση μπορεί να εξωραΐζεται και να διαιωνίζεται. Στη διασυνοριακή έρευνα Toxic Ground διαπιστώσαμε ότι οι ευρωπαϊκές χώρες δεν είναι καν υποχρεωμένες να δηλώνουν πού βρίσκονται οι χωματερές, οι ΧΥΤΑ (Χώροι Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων), τα εργοστάσια ανακύκλωσης και οι άλλες εγκαταστάσεις επεξεργασίας σκουπιδιών. Μαζί με τις ερευνητικές ομάδες Investigate Europe και Watershed Investigations φτιάξαμε τον πρώτο χάρτη των σημείων αυτών στην Ευρώπη – ή μάλλον προσπαθήσαμε. Στον πανευρωπαϊκό χάρτη θα δείτε «μόνο» 61.000 σημεία, ενώ οι εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι ότι ο συνολικός αριθμός φτάνει τα 500.000 σημεία. 

Ο λόγος που έχει σημασία ο χάρτης (τον οποίο συνδημοσιεύουμε σήμερα με τη βρετανική εφημερίδα Guardian) είναι γιατί κάθε ένα από αυτά τα σημεία είναι πηγή ρύπων. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία πρόκειται για χωματερές που δημιουργήθηκαν πριν την ευρωπαϊκή οδηγία του 1999, η οποία υποχρέωσε τις χώρες να «αποκαταστήσουν» τις παλιές χωματερές και να εγκαταστήσουν μονωτικούς φραγμούς στις καινούριες. Το μονωτικό υλικό όμως δεν εξουδετερώνει το πρόβλημα, καθώς το νερό βρίσκει πάντα τρόπους να διαπερνά τον όγκο των σκουπιδιών και να ξεπλένει τους ρύπους στο περιβάλλον. 

Ο πιο δραματικός από τους τρόπους αυτούς: Οι πλημμύρες. Σχεδόν το 30% των χωματερών στον πανευρωπαϊκό χάρτη βρίσκονται σε ζώνες με υψηλό κίνδυνο πλημμύρας. Οι κάτοικοι του Βόλου διαπίστωσαν με δραματικό τρόπο τι συμβαίνει όταν μια χωματερή παρασύρεται από ορμητικά νερά όταν ο χείμαρρος Ξηριάς έστειλε 50.000 τόνους σκουπιδιών στον Παγασητικό πριν από δύο χρόνια.

Έγγραφο του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) από το 2005 αναφέρεται σε 1.125 χώρους ανεξέλεγκτης απόθεσης απορριμμάτων στην Ελλάδα, χωρίς να δίνει πληροφορίες για την τοποθεσία τους. Για τον λόγο αυτόν, οι πάμπολλες χωματερές με τις οποίες είναι σπαρμένη η χώρα δεν αποτυπώνονται όλες στον χάρτη. Πολύ περισσότερο δεν υπάρχουν πληροφορίες για το ρυπαντικό φορτίο τους, όπως διαπιστώσαμε μετά από ερωτήματα σε δήμους, περιφέρειες και στο υπουργείο Περιβάλλοντος.

Μαραθόλακκα: Η πρώην χωματερή της Καλαμάτας

Κι όμως, στη Μαραθόλακκα οι ρύποι βρίσκονται εκεί, μπροστά στα μάτια μας. Ανεβαίνοντας στο πρώτο βουνό από σκουπίδια, που έχει «αποκατασταθεί», δηλαδή έχει καλυφθεί με αδιάβροχο υλικό και χώμα, βρίσκουμε μπροστά μας το δεύτερο βουνό – σκισμένα δέματα από τα οποία ξεχύνονται κάθε είδους πλαστικά. Ο αέρας δεν μυρίζει καθόλου σκουπίδια. Είτε λόγω της επεξεργασίας είτε επειδή έχουν περάσει τρία χρόνια από τότε που ανέβηκε εδώ το τελευταίο απορριμματοφόρο, δεν βλέπουμε πουθενά οργανικά απόβλητα. Βλέπουμε όμως πολύ, πάρα πολύ, «στράγγισμα», το σκούρο ζουμί που παράγεται όταν το νερό της βροχής ξεπλένει τους όγκους των σκουπιδιών, παρασέρνοντας τις τοξικές ουσίες που βρίσκονται στο πλαστικό. 

Αποφασίζουμε να ψάξουμε τι περιέχουν τα στραγγίσματα, με τη βοήθεια ειδικού εργαστηρίου. Συγκρατούμε την αηδία μας και βάζουμε σε μπουκάλια υγρό από την τάφρο με τα μαύρα νερά, στα οποία κολυμπάνε σακούλες και άλλα πλαστικά.

Στο δείγμα βρέθηκαν κλασικοί ρύποι, βαρέα μέταλλα πολύ πάνω από το όριο για το πόσιμο νερό, καθώς και αιώνια χημικά (PFAS) 76 φορές πάνω από το όριο.

Κατεβαίνοντας από το βουνό συναντάμε στην παραλία της Καλαμάτας τον πρώην δήμαρχο της πόλης και πρώην περιφερειάρχη Πελοποννήσου, Παναγιώτη Νίκα. Και στις δύο αυτές θέσεις ευθύνης, ο κ. Νίκας αφιέρωσε πάρα πολύ χρόνο στο πρόβλημα των σκουπιδιών. «Είναι πάνω από τρία χρόνια που δεν χρησιμοποιείται η Μαραθόλακκα… Μετά από τρία χρόνια προφανώς δεν υπάρχουν στραγγίσματα», υποστηρίζει με κάθε βεβαιότητα. Τον κοιτάζουμε αποσβολωμένοι, καθώς οι εικόνες που μόλις είδαμε περνούν ξανά μπροστά απ’ τα μάτια μας. 

Σε άρνηση βρίσκεται και ο νυν δήμαρχος Καλαμάτας, Θανάσης Βασιλόπουλος. «Η λειτουργία του χώρου ως χώρου επεξεργασίας έχει παύσει οριστικά από τον Ιούνιο του 2023, οπότε δεν παράγονται στραγγίσματα από οργανικά απόβλητα, τα οποία συνήθως περιέχουν βιολογικό φορτίο και ίσως, σε κάποιες περιπτώσεις, τοξικό φορτίο», μας γράφει.

Το εντυπωσιακότερο είναι ότι όταν απαντάει στις ερωτήσεις μας, ο κ. Βασιλόπουλος έχει ήδη ενημερωθεί και ότι βρήκαμε στραγγίσματα στη Μαραθόλακκα και ότι πήραμε δείγματα και ότι τα στείλαμε για ανάλυση και ότι τα αποτελέσματα δεν ήταν καλά, όπως φυσικά αναμενόταν. 

Τι βρήκαμε στα στραγγίσματα

Η ανάλυση των δειγμάτων έγινε σε ιδιωτικό εργαστήριο της Αθήνας (Eurofins, πρώην Αναλυτικά Εργαστήρια Αθηνών). Θέλαμε να διαπιστώσουμε όχι μόνο αν περιέχουν τους κλασικούς ρύπους των χωματερών (οργανικό φορτίο COD, αμμωνιακό άζωτο κτλ), αλλά και κάποιες από τις τοξικές ουσίες που ξεπλένονται από τα σκουπίδια: βαρέα μέταλλα και αιώνια χημικά PFAS. Στο δείγμα βρέθηκαν και οι κλασικοί ρύποι, και βαρέα μέταλλα πολύ πάνω από το όριο για το πόσιμο νερό, καθώς και αιώνια χημικά (PFAS) σε συγκεντρώσεις 7650 ng/l, δηλαδή 76 φορές πάνω από το όριο που κατατάσσει μια περιοχή ως «hotspot». Πρόκειται για επικίνδυνα υγρά απόβλητα που χρειάζονται επεξεργασία, όχι για κάτι που μπορεί να μένει στο περιβάλλον.

Οι αναλύσεις έγιναν στο «ζουμί» που βλέπουμε στην παραπάνω εικόνα, όμως πάντα μέσα από τους όγκους των σκουπιδιών στραγγίζει και υγρό που δεν βλέπουμε, αυτό που απορροφάται κατευθείαν από το έδαφος και απειλεί τον υδροφόρο ορίζοντα. Το τι διαδρομές ακολουθεί, αν συναντά και ρυπαίνει υπόγεια νερά και πού αυτά χρησιμοποιούνται ή καταλήγουν είναι αντικείμενο ξεχωριστής μελέτης σε κάθε περιοχή – αλλά τέτοιες μελέτες δεν γίνονται πουθενά στην Ελλάδα. 

Στην Ελλάδα, και όχι μόνο στην Καλαμάτα, δεν έχουμε κάνει ούτε το πρώτο βήμα, που θα ήταν η αναγνώριση και παραδοχή του προβλήματος. Αντίθετα, οι αρχές δηλώνουν ότι όλα είναι καλά – γιατί φυσικά αν δεν ψάξεις, δεν θα βρεις. «Μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν ενδείξεις ή δεδομένα που να τεκμηριώνουν περιβαλλοντική επιβάρυνση από τη λειτουργία του χώρου», μας έγραψε ο κ. Βασιλόπουλος.

Αντί για τις κρατικές υπηρεσίες, όσοι αναζητούν πληροφορίες για την κατάσταση του χώρου σε λίγο θα πρέπει να δοκιμάσουν την τύχη τους απευθυνόμενοι στην ΤΕΡΝΑ. 

Όταν ο χώρος έκλεισε οριστικά, το 2022, ξεκίνησε το μεγάλο και πανάκριβο ταξίδι των σκουπιδιών της Καλαμάτας προς τη Μονάδα Επεξεργασίας Απορριμμάτων της ΤΕΡΝΑ στην Καλλιρρόη, του δήμου Οιχαλίας, στη Μεσσηνία. Τώρα, η ΤΕΡΝΑ θα κάνει «δώρο» στον δήμο Καλαμάτας τη μελέτη αποκατάστασης της Μαραθόλακκας. «Δεν είχαμε λόγο να αρνηθούμε μια τέτοια προσφορά», υποστηρίζει ο δήμαρχος. 

Κέρκυρα: 40 χρόνια σκουπίδια, «καμία επιβάρυνση»

Η Μαραθόλακκα είχε κλείσει για πρώτη φορά το 2011, μετά από επίμονους αγώνες των κατοίκων των γύρω χωριών, που πέτυχαν δικαστικές αποφάσεις και φυλούσαν σκοπιές 24 ώρες το 24ωρο για να μην ανέβουν απορριμματοφόρα. Ξανάνοιξε λίγα χρόνια αργότερα, γιατί δεν είχε βρεθεί άλλη λύση για τα σκουπίδια της πόλης.

Στην άλλη άκρη της Ελλάδας, στην Κέρκυρα, οι κάτοικοι επίσης αντέδρασαν στην περιβαλλοντική επιβάρυνση από τον σκουπιδότοπο του Τεμπλονίου, που ήταν στην αρχή χωματερή, μετά ΧΥΤΑ και τώρα είναι πλέον κλειστός. Η Περιφέρεια Ιονίων Νήσων απάντησε στις ανησυχίες παραγγέλνοντας μελέτη για τη ρύπανση της περιοχής στο Εργαστήριο Φασματομετρίας Μάζας του Ερευνητικού Ινστιτούτου «Δημόκριτος», που διευθύνεται από τον χημικό Λεόντιο Λεοντιάδη. Ενώ τα αποτελέσματα για την αέρια ρύπανση ανακοινώθηκαν με συνεντεύξεις Τύπου και πολλαπλά δημοσιεύματα το 2021, τα αποτελέσματα των επιπτώσεων στο νερό έχουν μείνει στα συρτάρια.  

Ο αντιπεριφερειάρχης περιβάλλοντος Σπύρος Ιωάννου μάς διαβεβαιώνει ότι τα αποτελέσματα δεν έχουν αποσιωπηθεί και πρόκειται να ανακοινωθούν «αφού εξοφληθεί η τελευταία δόση προς τον κ. Λεοντιάδη». (Ο κ. Λεοντιάδης μάς επιβεβαίωσε ότι η ανακοίνωση είναι θέμα της Περιφέρειας.) 

Το Τεμπλόνι φιλοξενεί το μεγαλύτερο μέρος των σκουπιδιών που έχουν πετάξει ντόπιοι και τουρίστες στην κεντρική Κέρκυρα επί 40 χρόνια, όμως κατά τον αρμόδιο αντιπεριφερειάρχη «η περιοχή δεν είναι επιβαρυμένη». Τον ρωτήσαμε για τη μαύρη λίμνη Μπρεντάνου, εκεί όπου καταλήγουν τα στραγγίσματα από το Τεμπλόνι. «Το θέμα είναι αν οι ρύποι υπερβαίνουν τα ανώτατα όρια. Μπορεί οπτικά να βλέπουμε κάτι, αλλά δεν σημαίνει ότι αυτό είναι επικίνδυνο». 

Στην πραγματικότητα, είναι δεδομένο από την ελληνική και τη διεθνή βιβλιογραφία ότι τα στραγγίσματα των σκουπιδιών περιέχουν επικίνδυνα χημικά σε υψηλές συγκεντρώσεις. 

«Ακόμη και αν τα στραγγίσματα περνούν από βιολογική επεξεργασία, όπως συμβαίνει στους περισσότερους ΧΥΤΑ (εν μέρει και στο Τεμπλόνι), βαρέα μέταλλα, PFAS, ενδοκρινικοί διαταράκτες και άλλοι οργανικοί μικρορύποι δεν αφαιρούνται. Ούτε μειώνεται το οργανικό φορτίο και το ολικό άζωτο σε επίπεδα που να επιτρέπουν την απόρριψή τους στο υδατικό περιβάλλον», εξηγεί ο καθηγητής του Τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου Νάσος Στασινάκης. Για τον λόγο αυτόν, οι ΧΥΤΑ δηλώνουν συχνά στην αδειοδότησή τους πως το σύνολο των παραγόμενων στραγγισμάτων επιστρέφει και ψεκάζεται στα θαμμένα απορρίμματα. Άλλο τι δηλώνουν όμως και άλλο τι συμβαίνει. «Αυτό στην πραγματικότητα δεν είναι εφικτό, καθώς κατά την περίοδο των βροχοπτώσεων αυξάνει σημαντικά ο όγκος των παραγόμενων στραγγισμάτων», συμπληρώνει ο κ. Στασινάκης.

Σύμφωνα με τους κατοίκους του Τεμπλονίου, τα στραγγίσματα απλώς κυλούν ανεξέλεγκτα, παρακάμπτουν τον βιολογικό καθαρισμό και απορροφώνται από το χώμα. «Στο 90% του χωριού έχουμε γεωτρήσεις, γιατί δεν μας είχε φτιάξει ο δήμος δίκτυο ύδρευσης», μας λέει η πρόεδρος του τοπικού Πολιτιστικού Συλλόγου, Μάγδα Παπανικολοπούλου. «Οι γεωτρήσεις είναι άχρηστες. Το ανέλυσα και μου είπαν ότι αυτό το νερό δεν κάνει για τίποτα, είναι πολύ ρυπασμένο, παρότι είναι από 70 μέτρα βάθος». 

Ρωτήσαμε τη διεύθυνση αποβλήτων του υπουργείου Περιβάλλοντος αν μπορεί να μας ενημερώσει για το περιβαλλοντικό αποτύπωμα των ΧΥΤΑ και των ΧΑΔΑ (Χώρων Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Απορριμμάτων – κοινώς παράνομων χωματερών) της χώρας με συγκεκριμένες μετρήσεις. Δεν λάβαμε απάντηση. Τα μόνα νούμερα που δίνει με χαρά το υπουργείο είναι αυτά που αφορούν τη μείωση των προστίμων που πληρώνει η χώρα για τις παράνομες χωματερές (από 10,4 εκατ. ευρώ ανά εξάμηνο το 2014, φέτος καταλογίζονται 800.000 ευρώ ανά εξάμηνο στη χώρα, οπότε υποτίθεται πως είμαστε κι ευχαριστημένοι). 

Καύση: Άλλοι ρύποι εκεί

Ο σχεδιασμός του υπουργείου και των μεγαλοεργολάβων των σκουπιδιών είναι να περάσει η χώρα από τις χωματερές και τους ΧΥΤΑ στην καύση των απορριμμάτων. Όμως, και η καύση έχει πολύ σοβαρό περιβαλλοντικό αποτύπωμα, ιδίως όταν οι εγκαταστάσεις δεν λειτουργούν με τον σωστό τρόπο (συστηματική συντήρηση, κατάλληλα υλικά στα φίλτρα κτλ) ή όταν υπάρχουν αυξομειώσεις θερμοκρασίας στο άναμμα και το σβήσιμο της εγκατάστασης, συνθήκες που επικρατούν δεκάδες φορές τον χρόνο, αυξάνοντας εκθετικά το ρυπαντικό φορτίο. (Περισσότερα για το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της καύσης σκουπιδιών μπορείτε να διαβάσετε στην έρευνα που είχαμε κάνει με το Investigate Europe πριν από δύο χρόνια εδώ – στα αγγλικά.)

Η παρακολούθηση της ρύπανσης του αέρα από διοξίνες και άλλες βλαβερές ουσίες που παράγονται από τις εγκαταστάσεις καύσης είναι ακόμα πιο δύσκολη από την παρακολούθηση της ρύπανσης των υδάτων. Αν οι ελληνικές αρχές βλέπουν το μαύρο στράγγισμα της Μαραθόλακκας και των εκατοντάδων παρόμοιων εγκαταστάσεων και παριστάνουν ότι δεν υπάρχει, οι ελπίδες ότι μπορεί ποτέ να λειτουργήσει περιβαλλοντική παρακολούθηση στα εργοστάσια καύσης είναι ουσιαστικά ανύπαρκτες.

Ούτε και η ανακύκλωση πλαστικού αποτελεί λύση, όπως φαίνεται από τις εξαιρετικά συχνές πυρκαγιές σε εργοστάσια ανακύκλωσης. Το γεγονός ότι οι πυρκαγιές ξεσπούν σχεδόν πάντα νύχτα δημιουργεί σε έμπειρους πυροσβέστες την απορία αν πρόκειται για έναν βολικό (και περιβαλλοντικά άθλιο) τρόπο να ξεφορτώνεται το σύστημα τα πλαστικά των οποίων η ανακύκλωση δεν συμφέρει. Σε κάθε περίπτωση, στις ρυπογόνες εγκαταστάσεις περιλαμβάνονται και τα εργοστάσια ανακύκλωσης και οι μονάδες καύσης, αφού, ακόμα κι αν αφήσουμε στην άκρη τους αέριους ρύπους, οι χώροι αυτοί ρυπαίνουν το έδαφος και το νερό εξαιτίας των πλαστικών που αποθηκεύουν είτε πριν την καύση είτε πριν τη διαλογή. 

«Κάνουμε κύκλο γύρω από την ουρά μας», μας λέει στέλεχος ελληνικής κρατικής υπηρεσίας, επιφορτισμένο με τους ελέγχους ρύπανσης. «Αν δεν γίνει μείωση της παραγωγής αποβλήτων, δεν υπάρχει σωτηρία. Δεν μπορείς να έχεις συνέχεια συσκευασίες μιας χρήσης. Το υπουργείο πρέπει να πάρει μέτρα για να ενισχύσει την κατανάλωση προϊόντων που δεν έχουν συσκευασία».