Editing: Χριστόφορος Κάσδαγλης

Υπάρχει ένας Έλληνας επιστήμονας που το 2020 υποστήριζε δημοσίως ότι η νικοτίνη μπορεί να προστατεύει από τον κορoνοϊό και ότι οι καπνιστές αρρωσταίνουν πιο ελαφρά. Ο ίδιος ερευνητής ήταν πρόσφατα η δημόσια φωνή εκστρατείας με αίτημα να μην επιβάλει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή φόρο στα υγρά των ηλεκτρονικών τσιγάρων. 

Ο κ. Κωνσταντίνος Φαρσαλινός παρουσιάζεται ως ένας από τους πιο επιδραστικούς ερευνητές στον τομέα του ηλεκτρονικού τσιγάρου, αρνείται ότι λειτουργεί ως εκπρόσωπος της βιομηχανίας καπνού ή ηλεκτρονικού τσιγάρου και ότι έχει λάβει χρήματα από τη βιομηχανία. 

Στηρίξτε την ανεξάρτητη δημοσιογραφία του Reporters United εδώ.

Το Reporters United, σε συνεργασία με την εξειδικευμένη αμερικανική δημοσιογραφική ομάδα The Examination και τη γαλλική εφημερίδα Le Monde, αποκαλύπτει ότι ο Έλληνας ερευνητής έλαβε 7.000 ευρώ ως αμοιβή για ταξίδι δύο ημερών το 2018. Χρηματοδότρια ήταν η εταιρεία ηλεκτρονικών τσιγάρων Juul, η οποία την εποχή εκείνη ήταν η δημοφιλέστερη εταιρεία ηλεκτρονικού τσιγάρου στις ΗΠΑ, με προϊόντα που έκαναν θραύση στους εφήβους. Η πληρωμή αυτή δεν αναφέρθηκε ποτέ στις επιστημονικές δημοσιεύσεις του κ. Φαρσαλινού, παρότι αυτό είναι υποχρεωτικό. 

«Υπονοείτε ψευδώς ότι ίδρυσα την εταιρεία για να αποκρύψω χρηματοδοτήσεις από τη βιομηχανία. Αυτό απέχει πάρα πολύ από την αλήθεια.

Κωνσταντίνος Φαρσαλινός στο Reporters United

Επικοινωνήσαμε με τους εκδοτικούς οίκους Elsevier, Springer Nature και MDPI, οι οποίοι φιλοξένησαν κάποιες από τις 18 επιστημονικές εργασίες που δημοσίευσε ο κ. Φαρσαλινός στα τρία χρόνια μετά την πληρωμή από τη Juul (αυτή είναι η περίοδος υποχρεωτικής αναφοράς). Οι εκδοτικοί οίκοι μάς απάντησαν ότι άνοιξαν έρευνα προκειμένου να διαπιστώσουν αν υπήρξε παραβίαση της δεοντολογίας. 

Η πληρωμή δεν έγινε απευθείας στον κ. Φαρσαλινό, αλλά στην κυπριακή εταιρεία Merescon Limited, την οποία ίδρυσε το 2017 από κοινού με τη σύντροφό του, τη δημοσιογράφο του Star Κεντρικής Ελλάδας Σοφία Ηλιοπούλου. 

Σύμφωνα με λογιστικές καταστάσεις της εταιρείας που έχουμε εξετάσει, η Merescon Limited είχε στο διάστημα 2017-2022 έσοδα άνω των 800.000 ευρώ, ενώ η πιο προσοδοφόρα χρονιά, με έσοδα άνω των 200.000 ευρώ, ήταν το 2020. «Η κύρια δραστηριότητα της εταιρείας είναι η παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών», αναφέρουν οι οικονομικές της καταστάσεις.

Δεν είναι αυτό που νομίζετε

Ο μόνος λόγος που η ύπαρξη της κυπριακής εταιρείας του κ. Φαρσαλινού έγινε γνωστή είναι ότι η Juul υποχρεώθηκε να δώσει στη δημοσιότητα χιλιάδες εσωτερικά έγγραφα κατά τη διάρκεια δικαστικής διαμάχης στις ΗΠΑ. 

«Δεν υπάρχει μεγαλύτερος διαφθορέας της ακαδημαϊκής ακεραιότητας από τη βιομηχανία της νικοτίνης»

Ρόμπερτ Ν. Πρόκτορ, καθηγητής Ιστορίας της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ

Στα έγγραφα αυτά περιλαμβάνεται και η αλληλογραφία των στελεχών της με τον Έλληνα ερευνητή το 2018, καθώς και οι λεπτομέρειες της αμοιβής του.

«Υπονοείτε ψευδώς ότι ίδρυσα την εταιρεία για να αποκρύψω χρηματοδοτήσεις από τη βιομηχανία», μας απάντησε ο κ. Φαρσαλινός. «Αυτό απέχει πάρα πολύ από την αλήθεια. Η Ελλάδα είναι γνωστή για τη χρηματοπιστωτική αστάθεια και το πολύ ρευστό δημοσιονομικό περιβάλλον της. Οι αναταράξεις στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα δημιούργησαν ασταθές περιβάλλον για τις μικρές επιχειρήσεις».

Ο κ. Φαρσαλινός υποστήριξε ότι η εταιρεία δεν διαχειρίζεται μόνο τα δικά του οικονομικά, αλλά και τα οικονομικά της οικογένειάς του και της οικογένειας της κ. Ηλιοπούλου. «Η εταιρεία συμμορφώνεται πλήρως με την κείμενη νομοθεσία», έγραψε, ενώ μας προέτρεψε να μην εστιάζουμε μόνο στα έσοδα αλλά και «στα μεγάλα έξοδα και κόστη της εταιρείας». (Οι πλήρεις απαντήσεις του κ. Φαρσαλινού εδώ και εδώ.)

Σύμφωνα με την ιστοσελίδα της Merescon Limited, η εταιρεία δραστηριοποιείται στην «ιατρική έρευνα και την παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών» και διαθέτει «ειδίκευση στις έρευνες δημόσιας υγείας». (Πουθενά στον ιστότοπο της εταιρείας δεν αναφέρεται ο κ. Φαρσαλινός.) Μετά τις ερωτήσεις μας, κάποιες από τις λεπτομέρειες αυτές αφαιρέθηκαν από την ιστοσελίδα. 

Τα έγγραφα των επικοινωνιών της αμερικανικής εταιρείας ηλεκτρονικού τσιγάρου με τον Έλληνα ερευνητή είναι αρχειοθετημένα (1, 2, 3) στη Βιβλιοθήκη Εγγράφων της Βιομηχανίας, στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, στο Σαν Φρανσίσκο. 

Εκείνη την εποχή (2018) η Juul προσπαθούσε να πείσει την κυβέρνηση του Ισραήλ να μην αποσύρει από την αγορά τα ηλεκτρονικά τσιγάρα με τριπλάσια περιεκτικότητα σε νικοτίνη από αυτά που κυκλοφορούσαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση. 

Πιστεύω ότι όλες οι επαφές μου (Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, Πανεπιστήμιο Πάτρας κτλ) θα ήταν πολύτιμες για τη Juul, γιατί μπορούμε να δημιουργήσουμε και να συντονίσουμε αρκετά πρότζεκτ με μεγάλες δυνατότητες

Κωνσταντίνος Φαρσαλινός προς τη Juul (2018)

Προκειμένου να συνοδεύσει τον συνιδρυτή της Juul στο υπουργειο Υγείας του Ισραήλ, ο κ. Φαρσαλινός ζήτησε πτήσεις business class, διαμονή και 7.000 ευρώ. «Παρακαλώ διευκρινίστε αν θέλετε να παραστώ στη συνάντηση ως δηλωμένος εκπρόσωπος της Juul ή ως ανεξάρτητος ειδικός με βάση την εμπειρία μου στο θέμα», γράφει. 

«Επρόκειτο για μια ειλικρινή συζήτηση που παρουσιάζει επιστημονικά στοιχεία», μας απάντησε όταν τον ρωτήσαμε. Ο κ. Φαρσαλινός υποστήριξε ότι δεν υπάρχει ζήτημα σύγκρουσης συμφερόντων, γιατί οι έρευνές του δεν εστίασαν ποτέ στα προϊόντα της Juul, δεν εκπροσώπησε ποτέ την εταιρεία και δεν έχει επαγγελματική σχέση μαζί της.

«Δεν υπάρχει μεγαλύτερος διαφθορέας της ακαδημαϊκής ακεραιότητας από τη βιομηχανία της νικοτίνης», λέει ο καθηγητής Ιστορίας της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ, Ρόμπερτ Ν. Πρόκτορ. (Οι πολυετείς προσπάθειες της καπνοβιομηχανίας να πείσει, μέσω επιστημονικών μελετών, ότι το κάπνισμα δεν προξενεί καρκίνο έχουν αφήσει ιστορία.) 

Ο κ. Πρόκτορ είπε στο Reporters United, το Examination και τη Monde ότι δεν είναι δυνατό να διατηρήσει κανείς την ανεξαρτησία του ενώ λαμβάνει χρήματα από τη βιομηχανία και ότι οι ρυθμιστικές αρχές θα αντιμετώπιζαν με περισσότερο σκεπτικισμό τους ειδικούς αν γνώριζαν τις πηγές της χρηματοδότησής τους. Η βιομηχανία «δεν χρηματοδοτεί τους επικριτές της», είπε. «Τα δίνει στους φίλους της νικοτίνης και προσδοκά συγκεκριμένα αποτελέσματα». 

Στις συνεντεύξεις του και στις ομιλίες του ο κ. Φαρσαλινός αυτοαποκαλείται «senior researcher» (ανώτερος ερευνητής) στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, τίτλος που «σε καμία περίπτωση δεν είναι ακριβής», όπως δήλωσε ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών Χρήστος Μπούρας στο Reporters United. «Δεν κάνει έρευνα στο πανεπιστήμιο, δεν πληρώνεται από το πανεπιστήμιο, ο μόνος τίτλος που είναι ακριβής αυτή τη στιγμή είναι του υποψήφιου διδάκτορα». (Σύμφωνα με τη σελίδα του στο LinkedIn, ο κ. Φαρσαλινός ξεκίνησε το διδακτορικό του πριν 11 χρόνια.) «Ήταν σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα το 2018-2020. Αν στις 31 Δεκεμβρίου 2025 δεν έχει παραδώσει διδακτορικό, δεν θα έχει ούτε αυτόν τον τίτλο». 

Στο βιογραφικό του ο κ. Κωνσταντίνος Φαρσαλινός αναφέρει ότι είναι «ένας από τους ελάχιστους επιστήμονες που έχει κάνει ανεξάρτητες (μη χρηματοδοτούμενες από εμπορικά συμφέροντα) έρευνες για τα θερμαινόμενα προϊόντα καπνού». 

Ως πιθανή σύγκρουση συμφερόντων όμως δεν θεωρούνται μόνο οι απευθείας χρηματοδοτήσεις μελετών από τη βιομηχανία, αλλά και το να λαμβάνουν οι επιστήμονες άλλες αμοιβές από την ίδια πηγή, όπως για παράδειγμα αμοιβές για παροχή υπηρεσιών συμβούλων. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκει η πληρωμή του κ. Φαρσαλινού από τη Juul.

Στην αλληλογραφία του με τη Juul ο κ. Φαρσαλινός ανέφερε ότι κάνει συναντήσεις με εκπροσώπους ρυθμιστικών αρχών σε όλο τον κόσμο – την Ινδία, τη Μαλαισία, τις Φιλιππίνες, τις ΗΠΑ, την ΕΕ. Δεν διευκρίνισε αν οι συναντήσεις αυτές συνδέονται με αιτήματα εταιρειών και περιλαμβάνουν οικονομικές απολαβές, όπως η συνάντησή του με το υπουργείο Υγείας του Ισραήλ.

Λεπτές επιστημονικές ισορροπίες

Ο κ. Κωνσταντίνος Φαρσαλινός σπούδασε Ιατρική στην Πράγα και ειδικεύτηκε στην καρδιολογία στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο. Έχει διεθνή φήμη στον τομέα της Μείωσης Βλάβης από τον Καπνό και έχει υπογράψει πάνω από 100 επιστημονικές εργασίες, κυρίως με θέμα το άτμισμα και τη νικοτίνη. Η εργασία του με τις περισσότερες αναφορές δημοσιεύθηκε το 2014 και είχε ως αντικείμενο τα οφέλη του ηλεκτρονικού τσιγάρου σε σχέση με το παραδοσιακό. 

Υπάρχει όμως μια λεπτή γραμμή ανάμεσα στο να αποδέχεται κανείς ότι το ηλεκτρονικό τσιγάρο ενδεχομένως βλάπτει λιγότερο και στο να συμφωνεί με τις στρατηγικές της βιομηχανίας για προϊόντα με μεγάλες περιεκτικότητες σε νικοτίνη και ευχάριστες γεύσεις, που προωθούν τον εθισμό από τις μικρές ηλικίες. 

Αναλύοντας στα στελέχη της Juul τη στρατηγική του για το πώς θα πείσει το υπουργείο Υγείας του Ισραήλ, ο κ. Φαρσαλινός υποστήριξε ότι η μικρότερη περιεκτικότητα σε νικοτίνη «δεν βοηθάει τους καπνιστές να περάσουν στο ηλεκτρονικό τσιγάρο και υποχρεώνει τους χρήστες να αγοράζουν περισσότερα υγρά».

Το 2020, ο κ. Φαρσαλινός ήρθε στο προσκήνιο με μια εργασία για τα πιθανολογούμενα οφέλη της νικοτίνης στους πάσχοντες από κορονοϊό, έρευνα για την οποία δήλωσε ότι ήταν «απόλυτα ανεξάρτητη και μη χρηματοδοτούμενη ή υποστηριζόμενη από κανέναν». 

«Συστηματική επισκόπηση του καπνίσματος στα άτομα που νοσηλεύτηκαν με COVID-19 στην Κίνα. Μπορεί η νικοτίνη να είναι θεραπευτική επιλογή;» ήταν ο τίτλος της έρευνας, ενώ ακολούθησαν και άλλες με παρόμοιο αντικείμενο. (Η έρευνα χρησιμοποιήθηκε με επιτυχία από την British American Tobacco στην αγωγή της κατά της κυβέρνησης της Νότιας Αφρικής, η οποία είχε απαγορεύσει το κάπνισμα την περίοδο του κορονοϊού, ώστε να μειώσει την επιβάρυνση στο σύστημα υγείας. Σε τηλεοπτικές εμφανίσεις στη Νότια Αφρική ο κ. Φαρσαλινός υποστήριζε ότι δεν πρέπει να απαγορευτεί το κάπνισμα.) 

Πιο πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι το κάπνισμα αυξάνει τον κίνδυνο θανάτου ή σοβαρής ασθένειας από τον κορονοϊό. «Δεν γνωρίζω να χρησιμοποιήθηκαν έρευνές μου από την καπνοβιομηχανία για οποιονδήποτε σκοπό, αλλά φυσικά, αφού είναι δημόσιες, είναι προσβάσιμες σε όλους», μας είπε.

Ως προς το ηλεκτρονικό τσιγάρο, το βασικό επιχείρημα του κ. Φαρσαλινού ότι το πέρασμα από το παραδοσιακό τσιγάρο στο άτμισμα ή στο ηλεκτρονικό τσιγάρο πρέπει να ενθαρρυνθεί γιατί σώζει «εκατομμύρια ζωές» συμπίπτει με το μήνυμα των γιγάντων της καπνοβιομηχανίας, όπως η British American Tobacco και η Philip Morris International. (Περισσότερα για το πώς η καπνοβιομηχανία επηρεάζει τις πολιτικές δημόσιας υγείας εδώ.)

Δημοφιλή στους εφήβους

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) προειδοποιεί ότι η βιομηχανία καταχράται την έννοια της «μείωσης της βλάβης» για να εθίσει παιδιά στη νικοτίνη μέσω ατμίσματος, σε μια περίοδο που οι πωλήσεις τσιγάρων παγκοσμίως μειώνονται. Με βάση τα τελευταία στοιχεία του ΠΟΥ, διεθνώς πάνω από 15 εκατομμύρια παιδιά ηλικίας 13 έως 15 ετών ατμίζουν. 

Τα υγρά των ηλεκτρονικών τσιγάρων, όπως και τα θερμαινόμενα προϊόντα καπνού, περιέχουν νικοτίνη, ουσία εξαιρετικά εθιστική, που έχει συσχετιστεί με καρδιακά επεισόδια και βλάβες στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο των εφήβων. 

Δεύτερη ερευνητική στέγη του κ. Φαρσαλινού στην Ελλάδα, μετά το Πανεπιστήμιο Πατρών, είναι η Ειδική Ακαδημαϊκή Μονάδα Μελέτης Καπνισματικής Συμπεριφοράς, του τμήματος Δημόσιας και Κοινοτικής Υγείας στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής (ΠΑΔΑ), με υπεύθυνη την καθηγήτρια και παιδίατρο Αναστασία Μπαρμπούνη. 

Ο κ. Φαρσαλινός περιλαμβάνεται και στον κατάλογο των επιστημονικών συνεργατών του Εργαστηρίου Δεδομένων και Μέσων, στη Σχολή Ηλεκτρολόγων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, και αναφέρει στο βιογραφικό του ότι συνεργάζεται με το Εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας και Ανοσολογίας της Φαρμακευτικής Σχολής του Πανεπιστημίου Πατρών. 

Το 2018 ο κ. Φαρσαλινός διαφήμισε τις συνεργασίες αυτές στις συνεννοήσεις του με τη Juul, που είχαν ως αντικείμενο την πρόσληψή του στην εταιρεία: «Πιστεύω ότι όλες οι επαφές μου (Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας [σ.σ.: η  μετέπειτα Σχολή Δημόσιας Υγείας, που υπάγεται στο ΠΑΔΑ], Πανεπιστήμιο Πάτρας κτλ) θα ήταν πολύτιμες για τη Juul, γιατί μπορούμε να δημιουργήσουμε και να συντονίσουμε αρκετά πρότζεκτ με μεγάλες δυνατότητες», έγραψε ο Έλληνας ερευνητής, καθώς διαπραγματευόταν με την εταιρεία ηλεκτρονικών τσιγάρων. 

«Παρακαλώ σημειώστε ότι υπάρχει ολόκληρη ομάδα πίσω από αυτές τις ερευνητικές δραστηριότητες… Εγώ δίνω κατά βάση κατευθύνσεις και ιδέες και δεν περνάω χρόνο διεξάγοντας τις έρευνες».

Στην αλληλογραφία ο κ. Φαρσαλινός είχε προτείνει να λαμβάνει είτε 300.000 ευρώ τον χρόνο ως αποκλειστικός συνεργάτης της Juul είτε 200.000 ευρώ τον χρόνο για να διατηρεί παράλληλα τις ακαδημαϊκές του ασχολίες. Και πάλι είχε προτείνει η αμοιβή του να περάσει «μέσω Κύπρου».

Οι συζητήσεις αυτές δεν φαίνεται να οδήγησαν σε πρόσληψη. Απαντώντας στα ερωτήματά μας, η Juul υποστήριξε ότι οι επικοινωνίες της το 2018 αποτελούν κομμάτι της προηγούμενης στρατηγικής της, η οποία αναθεωρήθηκε μετά το 2019. Η εταιρεία υποστήριξε ότι στόχος της είναι «να ξανακερδίσει την εμπιστοσύνη» και να συνεργαστεί «με διαφανή τρόπο με τις ρυθμιστικές αρχές και τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής».

Άδειασμα από το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής 

Το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου δεν απάντησε στα ερωτήματά μας για τον κ. Φαρσαλινό. 

Το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής απάντησε ότι ξεκινάει έρευνα για το θέμα. «Ο Δρ. Φαρσαλινός δεν είναι μέλος του μόνιμου ακαδημαϊκού προσωπικού του Πανεπιστημίου, παρότι εμφανίζεται ως εξωτερικός συνεργάτης (χωρίς συμβατική σχέση) της Ειδικής Ακαδημαϊκής Μονάδας για τη Μελέτη της Καπνισματικής Συμπεριφοράς της Σχολής Δημόσιας και Κοινοτικής Υγείας της οποίας επικεφαλής είναι η Αναστασία Μπαρμπούνη», μας απάντησε η Κοσμητεία της Σχολής Δημόσιας Υγείας. 

Το ΠΑΔΑ «δεν έχει υπογράψει ποτέ συμφωνία / σύμβαση παροχής ερευνητικού έργου, δεν είχε δοσοληψίες οικονομικής φύσης μαζί του και δεν έχει χρηματοδοτήσει καμία από τις έρευνές του στην αναφερόμενη περίοδο». Δεν έχουν γίνει πληρωμές ούτε προς τη Merescon Limited (την κυπριακή εταιρεία του κ. Φαρσαλινού), ανέφερε η απάντηση του ΠΑΔΑ. Παρόλα αυτά, «ισχύει η υποχρέωση δημοσίευσης των πηγών χρηματοδότησης». «Θα θέλαμε να σας ενημερώσουμε ότι έχουμε ήδη ξεκινήσει έρευνα για το θέμα», πρόσθεσε.

Πάντως, τα στοιχεία που παρουσιάζουμε δεν αφορούν τις πηγές χρηματοδότησης των ερευνών του κ. Φαρσαλινού. Δεν έχουμε κάποιο στοιχείο ότι οι έρευνες καθεαυτές χρηματοδοτούνται από τη βιομηχανία. Τα ερωτήματα αφορούν άλλες οδούς είσπραξης εσόδων για παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών, με κάθε διακριτικότητα.