Πόση φύση χάνει η Ευρώπη κάθε μέρα; Δορυφόροι και τεχνητή νοημοσύνη απαντούν

Η διασυνοριακή έρευνα Green 2 Grey, του Arena for Journalism in Europe σε συνεργασία με την νορβηγική δημόσια τηλεόραση NRK, το Ινστιτούτο Έρευνας για τη Φύση (NINA) και 11 ακόμη ευρωπαϊκά μέσα, ξεκίνησε με μια απλή αλλά κρίσιμη ερώτηση: Πόση φύση χάθηκε στην Ευρώπη μεταξύ 2018 – 2023; Για να απαντήσουμε χρησιμοποιήσαμε το Dynamic World, ένα παγκόσμιο σύνολο δεδομένων χρήσεων γης της Google και του World Resource Institute. 

Το εργαλείο αυτό, με τη βοήθεια τεχνητής νοημοσύνης, διαβάζει δορυφορικές εικόνες κάθε δύο με πέντε ημέρες και ταξινομεί κάθε κομμάτι γης 10×10 μέτρων σε κατηγορίες: 

• δομημένη επιφάνεια (built-up area), 
• καλλιεργήσιμη γη (cropland), 
• δάσος (forest / trees), 
• θαμνώδεις εκτάσεις (shrub and scrub), 
• χορτολιβαδικές εκτάσεις (grassland /  grass), 
• υγρότοπος (wetland / flooded vegetation),
• άγονη γη (bare ground), 
• νερό (water).

Για να πετύχουμε καθαρότερες εικόνες, αφαιρέσαμε χρονικές περιόδους με σύννεφα, χιόνι ή παλίρροιες, ενώ για να εξασφαλίσουμε ακριβή δεδομένα 40 δημοσιογράφοι επαληθεύσαμε χειροκίνητα περισσότερα από 10.000 σημεία, εκτιμώντας το εύρος των ψευδώς θετικών ή αρνητικών περιπτώσεων.

Συγκρίνοντας τις εικόνες πριν (2018) και μετά (2023), εντοπίσαμε τις φυσικές περιοχές (δάση, καλλιέργειες, κ.ά.) που μετατράπηκαν σε τεχνητές (δηλαδή κτίρια, αποψιλώσεις, εργοτάξια κ.ά.), διαδικασία που ονομάζεται «δέσμευση γης» (land take), και δημιουργήσαμε σύνολα δεδομένων για κάθε χώρα. 

Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους: Σε όλη την Ευρώπη, μεταξύ 2018-2023, χάθηκαν συνολικά 9.000 τ.χλμ. φυσικής ή ήμι-φυσικής γης. Αυτό σημαίνει ότι κάθε χρόνο χάνονται 900 τ.χλμ. φύσης και 600 τ.χλμ. καλλιεργειών, δηλαδή 4.100 στρέμματα την ημέρα! Τα αποτελέσματά μας δείχνουν ότι η ετήσια δέσμευση γης είναι 1,5 φορές περισσότερη από τις επίσημες εκτιμήσεις του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΕΑ).

Διαβάστε την αναλυτική πανευρωπαϊκή μεθοδολογία στα αγγλικά εδώ.

Στηρίξτε την ανεξάρτητη δημοσιογραφία του Reporters United εδώ.

Η «πράσινη» ενέργεια πατάει τις απάτητες περιοχές της Ελλάδας

Το Reporters United έψαξε τι συμβαίνει στις «απάτητες περιοχές», δηλαδή τις πλέον αδιατάρακτες περιοχές άγριας φύσης, που αποτελούν το 6% της ελληνικής επικράτειας. Συγκρίναμε το σύνολο εθνικών δεδομένων που προέκυψε από την πανευρωπαϊκή μεθοδολογία, με τον χάρτη των Περιοχών Άνευ Δρόμων (ΠΑΔ) της Ελλάδας, του Εργαστηρίου Διατήρησης της Βιοποικιλότητας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, με σκοπό να ανακαλύψουμε αν υπάρχουν υποδομές που έχουν εγκατασταθεί στα απάτητα.

Διαπιστώσαμε ότι το Dynamic World δεν παρήγαγε αξιόπιστα στοιχεία για την ορεινή Ελλάδα, αλλά τα δεδομένα του μας έδωσαν έναν σαφή ποιοτικό δείκτη: η «πράσινη» ενέργεια διαταράσσει τις αδιατάρακτες περιοχές. 

Στην Κοζάνη, είδαμε έξι ανεμογεννήτριες εντός ΠΑΔ, εκ των οποίων οι τέσσερις είναι εντός πυρήνα, δηλαδή στο τμήμα με τη μεγαλύτερη περιβαλλοντική αξία. Αποφασίσαμε να «σκάψουμε» και άλλο μέσα στα απάτητα βουνά, για να βρούμε αν υπάρχουν ακόμα περισσότερα αιολικά έργα, τα οποία δεν είχαν εντοπιστεί. 

Αυτή τη φορά βασιστήκαμε σε εγχώρια δεδομένα. Επι-θέσαμε (overlay) τον χάρτη των ΠΑΔ με τα γεωχωρικά δεδομένα της ΡΑΑΕΥ για τα αιολικά πάρκα στο QGIS. Για κάθε ΠΑΔ μέσα στην οποία βρήκαμε ότι προβλέπεται αιολικός σταθμός με άδεια παραγωγής, εγκατάστασης ή λειτουργίας, ψάξαμε τις πιο πρόσφατες δορυφορικές εικόνες από το Sentinel Browser, ώστε να αναγνωρίσουμε αν το έργο έχει ξεκινήσει και πότε. Μας ενδιέφεραν ειδικά τα έργα που αδειοδοτήθηκαν ή ξεκίνησαν μετά την έκδοση του εθνικού χάρτη των ΠΑΔ τον Ιούνιο του 2022, δηλαδή γνωρίζοντας ότι πρόκειται για περιοχές ύψιστης φυσικής αξίας.

Τα αποτελέσματα ήταν ανησυχητικά: Μετά την έκδοση των ΠΑΔ, 12 αιολικά έργα ξεκίνησαν να κατασκευάζονται μέσα σε 12 διακριτές περιοχές. 67 ακόμη έργα που έλαβαν βεβαίωση παραγωγής πρόκειται να επηρεάσουν 36 διακριτές ΠΑΔ. Το κακό όμως δεν τελειώνει εδώ: Υπάρχουν ακόμα 128 επικείμενα έργα εντός ΠΑΔ, με βεβαίωση παραγωγής πριν την έκδοση του χάρτη.

Πηγαίνοντας ένα βήμα παρακάτω, θέλαμε να μετρήσουμε ακριβώς πόσα στρέμματα γης και χιλιόμετρα δρόμων κατασκευάστηκαν μέσα στις απάτητες περιοχές. Οι δρόμοι αποτελούν τη μεγαλύτερη απειλή για τη βιοποικιλότητα παγκοσμίως, γι’ αυτό η καταγραφή τους είναι κρίσιμη. Αναλύσαμε δορυφορικές εικόνες για κάθε ένα από τα έργα και διαπιστώσαμε ότι 60 χιλιόμετρα νέων δρόμων έχουν διανοιχτεί και περίπου 1.500 στρέμματα απάτητων περιοχών έχουν μετατραπεί σε πλατείες ανεμογεννητριών.

Ποιοί είναι αυτοί που χτίζουν μέσα τα απάτητα; 

Με μια πρώτη ματιά, οι αιολικοί σταθμοί ανήκουν σε μικρές εταιρείες ειδικού σκοπού. Ξετυλίγοντας το κουβάρι των θυγατρικών, όμως, ανακαλύψαμε ότι πίσω τους κρύβονται συμφέροντα παγκόσμιων και εγχώριων εταιρικών κολοσσών: Amazon, Mitsubishi, Iberdrola, EDF και ΔΕΗ είναι μόνο μερικά απ’ τα ονόματα που βρήκαμε.

Δύο περιπτώσεις ξεχώρισαν μεταξύ των δεδομένων μας: στο Βέρμιο δύο απάτητες περιοχές έχουν υποστεί μεγάλη αλλοίωση εξαιτίας του αιολικού σταθμού «Γκιώνα – Μπουρίκα», ιδιοκτησίας Aer Soleir, έργο στο οποίο εμπλέκεται και η Amazon. 

Το έργο κατέχει τη θλιβερή πρωτιά σε χαμένη γη, με 12 χιλιόμετρα δρόμων και 272 στρέμματα εργοταξίου να βρίσκονται εντός ΠΑΔ. 

Στη δεύτερη θέση συναντάμε το γειτονικό βουνό Άσκιο, με 10,2 χιλιόμετρα νέων δρόμων και 212 στρέμματα γης εντός ΠΑΔ, έργο της ισπανικής Rokas Iberdrola.

Τα στοιχεία ήταν αρκετά για να μας οδηγήσουν στην περιοχή της Κοζάνης, της Πτολεμαΐδας και της Νάουσας.

Από την οθόνη στο βουνό 

Δύο ήταν οι βασικοί στόχοι της αποστολής μας στο Βέρμιο και το Άσκιο. Αφενός, να αποτυπώσουμε φωτογραφικά το περιβαλλοντικό αποτύπωμα των εργοταξίων, ιδιαίτερα εντός των απάτητων περιοχών και να κατανοήσουμε τι σημαίνουν στην πράξη τα μεγέθη της ανάλυσής μας. Αφετέρου, να σφυγμομετρήσουμε τον κοινωνικό και χωρικό αντίκτυπο τόσο των συγκεκριμένων έργων όσο και του ευρύτερου πλαισίου της «πράσινης» μετάβασης στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. 

Στην κατανόηση των τοπικών συσχετισμών, πολύτιμη ήταν η συνεισφορά των μελών των τοπικών συλλογικοτήτων SOS Βέρμιο, SOS Εορδαία και SOS Δυτική Μακεδονία, Στέφανου Πράσσου, Νίκου Βουνοτρυπίδη, Γιώργου Κασαπίδη και Θάνου Ζιάκκα. 

Εξαρχής γνωρίζαμε ότι η πλοήγηση στο δύσβατο ορεινό τοπίο και η διάκριση των ορίων απάτητων περιοχών και εργοταξίων δεν θα ήταν εξίσου εύκολη στο πεδίο, όσο στην οθόνη. Πράγματι, η εικόνα στο βουνό διέφερε από εκείνη που μας έδιναν οι ψηφιακοί χάρτες και οι δορυφορικές εικόνες. Για παράδειγμα, παρότι είχαμε μετρήσει την έκταση των εργοταξίων και τις οδικές διανοίξεις, στο πεδίο συνειδητοποιήσαμε πως οι μετρήσεις μας ήταν συντηρητικές, καθώς υπήρχαν νέοι χωματόδρομοι που δεν αποτυπώνονταν στις δορυφορικές εικόνες και τα εργοτάξια μεγαλώνουν μέρα με την μέρα.

Για να γεφυρώσουμε το χάσμα μεταξύ οθόνης και βουνού, δημιουργήσαμε έντυπους τοπογραφικούς χάρτες, με φόντο δορυφορικές εικόνες των έργων που φάνηκαν ιδιαίτερα χρήσιμοι στον προσανατολισμό, στην αναγνώριση σημείων ενδιαφέροντος και στην καταγραφή των θέσεων λήψης φωτογραφικού υλικού, σε όσα σημεία δεν υπήρχε κάλυψη δικτύου. 

Επιπλέον, οι συντεταγμένες που συνόδευαν το φωτογραφικό και βιντεοληπτικό υλικό του ντρόουν μάς επέτρεψαν να καθορίσουμε με ακρίβεια το υλικό που είχε τραβηχτεί εντός και εκτός των απάτητων περιοχών. Προτείνουμε την ενεργοποίηση των συντεταγμένων και για τις φορητές φωτογραφικές μηχανές, σε επόμενη αποστολή.